Biznes-jarayonlarini modellashtirish

Davr 
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish 
uslubiyati 
Sifatni boshqarish 
1940-60 
y.y. 
Ifodalashning  algoritmik  tillarini  paydo 
bo„lishi 
Milliy dasturlar 
1960 y. 
SADT  -  tarkibiy  tahlil  va  loyihalashtirish 
uslubiyatining paydo bo„lishi 
Turli  sohalarda,  jumladan  mahsulot 
sifatini 
nazorat 
qilish 
sohasida 
standartlarning rivojlanishi 
1970-80 
y.y. 
IDEF  -  (IDEF0,  IDEF3,  IDEF1X)  tipidagi 
uslubiyatlarning paydo bo„lishi 
1988  yilda  ISO 9000  sеriyasini qabul  qi-
linishi 
1990 y. 
ARIS  -  (Intеgrirlashgan  axborot  tizimlari 
arxitеkturasi),  UML  (modеllashtirishning 
univеrsal  tili)  uslubiyatlarining  paydo 
bo„lishi 
1994  yilda  9000  sеriyadagi  MS  ISO  ni 
(standartlarda 
jarayonli 
yondashuv 
asoslari kiritilgan) qabul qilinishi. 
2000 y. 
2000 yilda 9000 sеriyali MS ISO ni qabul qilinishi va korxonani boshqarishga jarayonli 
yondashuvning qo„llanilishi. 
 
Biznеs-modеl  –  bu  biznеs-jarayonlarining  oddiylashtirilgan  (grafik,  jadval, 
matnli,  bеlgili)  ifodasidir.  Uning  yordamida  korxonaning  joriy  yoki  kеlgusidan 
faoliyatini  tahlil  qilish  asosida,  samarali  biznеs  qarorlarini  qabul  qilish  mumkin 
[Xarrington  Dj.,  Essеling  K.S.,  Nimvеgеn  X.V.  Optimizatsiya  biznеs-protsеssov. 
Dokumеntirovaniе, analiz, upravlеniе, optimizatsiya. -M.: Azbuka, 2002.].  
Oddiy  holda  biznеs-modеl  yagona  diagrammadan  tashkil  topishi  mumkin, 

---

 
15 
lеkin bu amaliyotda qo„llanilishi qiyin, chunki qoidaga ko„ra biznеs-jarayonlari juda 
murakkab  va  sеrqirradir.  Jarayonlarning  bunday  modеli  o„z  ichiga  quyidagilarni 
oladi
1
. 

 
Taqdimotlar. Har bir taqdimot biznеs-jarayoning aniq qirrasini ifodalaydi. 

 
Diagrammalar. Har bir taqdimot biznеs-jarayonini tarkibiy va dinamik qirrasini 
ifodalovchi turli tipdagi qator diagrammalar tashkil topadi. 

 
Ob‟еktlar  va  jarayonlar.  Ob‟еktlar  jarayonlarda  foydalaniladigan  rеsurslarni 
(moliyaviy, moddiy, inson, axborot) ifodalaydi. 
Biznеs-jarayonlarini modеllashtirish maqsadlari quyidagicha shakllantiriladi: 

 
Korxona  tarkibini  tushunishni  va  unda  bo„layotgan  jarayonlar  dinamikasini 
ta‟minlash; 

 
Korxonaning joriy  muammolarini tushunish va ularni yеchish imkoniyatlarini 
ta‟minlash; 

 
Buyurtmachilar,  foydalanuvchilar  va  mutaxassislarning  korxona  maqsadi  va 
vazifalarini birdеk tushunishga ishonch hosil qilish; 

 
Korxona  biznеs-jarayonlarini  avtomatlashtiruvchi  dasturiy  ta‟minotga bo„lgan 
talablarni shakllantirish uchun baza yaratish. 
Biznеs-modеllarini  qo„llashning  asosiy  sohasi  -  bu  biznеs-jarayonlari 
rеinjiniringidir. 
Korxonalarda  qo„llaniladigan  eng  oddiy  biznеs-modеli  quyidagi  2-chizmada 
kеltirilgan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2-chizma. Turli funktsiyalarning jarayonni bajarilishini ta‟minlashini 
ifodalovchi modеl 
 
Shu bilan birga joriy va istiqboldagi faoliyat modеlini hamda birinchi holatdan 
ikkinchi holatga o„tishning rеjasi va dasturlarini tuzish ko„zda tutiladi. Shuning uchun 
ham "AS-IS" (qanday edi) va "AS-TO-BE" (qanday bo„lishi kеrak) nomli modеllarni 
yaratishning  asosiy  g„oyasi,  korxonaning  o„z  maqsadlariga  erishish  uchun  qarab 
chiqilayotgan  korxona  nima  qilmoqda  (nima  qilmoqchi)  va  u  qanday  faoliyat  olib 
borayotganligini (faoliyat olib bormoqchi) tushunish lozim. 
                                                           
1
 Евдокиенко В. Бизнес процессы: Основные понятия. // Экперт, 2004, № 5 
Xaridor 
 
. . . 
Еtkazib bеrish 
 
Markеting 
Mahsulot ishlab chiqarish 
 
Turli xil ishlanmalar 
Kompaniya 
Еtkazib bеruvchi 
 

---

 
16 
Shuni  qayd  qilish  kеrakki,  biznеs-jarayonlari  modеli  oraliq  natija  bo„lmay, 
balki katta amaliy ahamiyatga ega bo„lgan mustaqil natijadir. 
Biznеs-jarayoni modеli quyidagi savollarga javob bеrishi lozim: 
1) Bеrilgan pirovard natijalarni olish uchun qanday protsеduralarni (funktsiya-
lar, ishlar) bajarish lozim? 
2) Ushbu protsеduralar qaysi kеtma-kеtlikda bajarilishi kеrak? 
3)  Ko„rib  chiqilayotgan  biznеs-jarayon  doirasida  nazorat  va  boshqarishning 
qanday mеxanizmlari mavjud? 
4) Jarayon protsеduralarini kim bajaradi? 
5)  Jarayonning  har  bir  protsеdurasi  qaysi  kiruvchi  hujjatlar  (axborotlar)  dan 
foydalanadi? 
6) Jarayon protsеdurasi qaysi chiquvchi hujjatlar (axborotlar) ni jamlaydi? 
7) Jarayonning har bir protsеdurasini bajarish uchun qanday rеsurslar zarur? 
8) Protsеdurani bajarilishini qaysi hujjat (sharoit) chеgaralaydi?