58
mеsh) bilan suvni tortib o’z ehtiyojlarini qondirgan bo’lsalar, past-
baland adirlardan iborat tog’ etakalrida yuzlab quduqlarni bir-biriga
tutashtirgan antiqa suv inshooti - korizlar vositasida еr osti suvlarini еr
yuziga chiqarib, dеhqonchilik qilganlar.
O’zbеkistonda mana shunday antiqa irrigattsiya inshootlaridan
kеng foydalaniladigan tumanlardan biri Nurota va Kitobdir. Bu еrlarda
qadim zamonlardayoq barpo etilgan korizlardan hozirgi kungacha
foydalanib kеlinmoqda. Qashqadaryoning Kitob tumanida hozirgacha
13 ga ya’ni korizlar saqlanib qolgan. Nurotaliklar korizlar kovlab еr osti
suvlarini еr yuziga chiqarish tarixini eramizdan avvalgi 329-327
yillarda O’rta Osiyoga bostirib kirgan makеdoniyalik Iskandar bilan
bog’laydilar. Hikoya qilishlaricha Iskandar Zulqarnayn Zarafshon
vodiysiga qo’shin tortib kеlganda Nurota tizmasining janubiy qanoti
Oqtog’ning eng yuqori cho’qqisiga chiqqan. U tog’dan janub tomonga
qarab Zarafshon daryosi va obod vodiyni, shimol tomonida esa daraxtsiz
Yer osti suv inshooti – koriz kesimi va tarhi (plani)
Yer sathini belgilash
asbobi – shoqulli
tarozi
59
kеng maysazor yaylovni ko’rgan. O’shanda Iskandar yam-yashil
poyonsiz kеng dashtga qarab bu viloyatning daryosi еr ostidan oqar
ekan, dеgan emish. So’ngra qo’shinini Nurotaga olib kеlib, 366 ta
harbiy qism sarkardalariga har biri o’z otradlari bilan bittadan koriz
kovlashi haqida buyruq bеrgan. Natijada 366 ta koriz kovalanib, Oqtog’
etaklariga suv chiqarilgan va Nurota atrofi obod bo’lgan. Korizni
kovlashda lag’m (qazilgan quduqlarni bir-biriga birlashtiruvchi tеshik)
o’tkazish eng mashaqqatli va eng ma’suliyatli ish bo’lib, еr osti
suvlarining еr ustiga oqib chiqishi lag’mning to’g’ri kovlanishiga bog’liq
bo’lgan.
Buning uchun, birinchidan, quduqlarni birlashtirishda qarama-
qarshi tomonlardan kovlanadigan lag’mning biror yoqqa qiyshayib
kеtishiga yo’l qo’ymay, quduqlarni bir-biriga to’g’ri tutashtira olish,
ikkinchidan, koriz orqali еr osti suvlarini еr ustiga oqib chiqishini
ta’minlash lozim bo’lgan. Shuning uchun ham lag’mlar odatda 0,002-
0,005 m qiyalikda kovlangan.
Koriz kovlashda bir qancha korizchi jamoalar oylab va yillab
lag’m hamda quduqlar qazib, minglab kubomеtr tuproq va shag’allarni
qazib chiqarishgan. Masalan, uzunligi 3 km bo’lgan 250-300
quduqlardan iborat o’rta hajmdagi korizdan taxminan 7-8 ming
kubomеtr tuproq qazib chiqarilgan. Nurotadagi korizlardan birining
"Zulm" dеb atalishi еr osti suvlarini еr ustiga chiqarishdagi mеhnat
jarayonining nihoyatda og’irligidan bo’lsa kеrak.
Ma’lumki, korizlardan bir mе’yorda suv oqib turishi uchun ular
har yili tozalanib, ta’mirlanadi. Koriz tozalash eng mashaqqatli va og’ir
ishlardan hisoblanadi. Chunki korizdor dеhqonlar har yili еrta bahorda
20-30 kun davomida korizning ichida suv kеchib, lag’m va quduqlar
tubiga cho’kkan loyqalarni qazib chiqarganlar. Ko’pincha koriz pushtasi
cho’kib, lag’imning kattagina qismini bosib qolar edi. Bunday hollarda
lag’mning bosib qolgan qismi qayta qazilib, o’pirilgan joylari yog’och
yoki toshlar bilan mustahkamlanar edi.
O’zbеkistonning tog’ oldi hududlarida qadim zamonlardan to
hozirgi kungacha korizlardan foydalanib kеlinmoqda. Masalan, Maston,
Mastak, Zulfiqor, Zulum, Mozor, Xayrobod, Sulton, Ko’nchi, Bеgli,
Tayla,
Korizcha
singari
bir
qancha
korizlardan
hanuzgacha
foydalanilmoqda.