İqtibas, tƏqlid vƏ tƏsir
Bizdə bir ədəbi əsər təhlil edildikdə, nədənsə, gənc tənqidçilərimiz əsərin texnikasından və əsərə olan təsirdən bəhs etməyirlər. Halbuki bunlar əsərin ən canlı əyarıdır. Bunları nəzərə almamaq əsəri ətraflı qavramamaq və onun ədəbiyyat tarixindəki mövqeyini lazımınca təyin etməmək deməkdir. Hər bir şair və ədib ilk ədəbi addımlarında təsirə düşər. Bu təsir ya dərin, ya səthi olar, ya uzun müddət davam edər, ya ötəri olaraq görsənib, qaib olar. Bu hallar yazıçının qüvvət və iqtidarından asılıdır. Puşkin və Lermontov kibi böyük rus şairləri Bayronun təsirinə düşmüşdülər. Puşkin bayronizmdən özünü qurtara bilib, azad yola çıxdı və tamamilə müstəqil bir ədəbi mövqe qazandı. Lermontov isə bu təsirdən qurtara bilmədi. Deməli, yazıçının qüvvəti onun təsirə düşüb-düşməməsi, sərbəst cığır açması və yeni bir məktəb təşkil etməsi ilə ölçülür. Aləmşümul klassikləri yüksəklərə çıxarıb bütün dünyaya sevdirən onların yüksək texnikası, bədii mündərəcələri və müstəqil yol ilə getdikləri olmuşdur. Bəzən klassiklər də köhnə mövzulardan istifadə edirlər. Firdovsi İranda ağızdan-ağıza keçən əfsanələri toplayıb “Şahnamə” yazır; Şekspir, L.Tolstoyun dediyi kibi, İtaliyada və başqa yerlərdə dolaşan mövzuları alaraq ölməz dramalar yaradır; Gete xalq masallarından “Faust”u vücuda gətirir… Bizim klassiklərimizdə də bu hal görünür. Füzulidən əvvəl “Leyli və Məcnun”u Nizami yazmışdır. Ondan da əvvəl bu rəvayət xalq arasında məşhur idi.
Mövzu almaq şərt deyil. O mövzunu dahi bir sənətkarlıqla yenidən qurmaq məsələni həll edir və bu mövzuya təkrar dönmək cəsarəti artıq görünməyir.
Mövzu almanın ən bayağı şəkli iqtibasdır. Əli bəy Hüyseynzadə “Əbdi qılafi məhfəzə”sini Çexovun “Qılaflı adam”ından almışdır. Cəlil Məmmədquluzadə “Qurbanəli bəy”i Qoqolun “Kolyaska”sından iqtibas etmişdir… Əlibəy və Məmmədquluzadə iqtibas etdikləri əsəri Şərq həyatına uydursalar belə, ədəbi qiyməti qalmayır.
Bəzən yazıçı hadisəni, bəzən də ayrıca tipi iqtibas edir. Lermontov “Maskarad”ın hadisəsini Şekspirin “Otello”sundan alır. Ərəb əvəzinə qısqanc bir rus verir və intriqa vasitəsi olan dəsmalı bazubəndlə əvəz edir. Əsərin sonunda qadın öldürülür və əri də həqiqəti bilib peşiman olur, özünü öldürür. Bu əsəri Lermontov iyirmi yaşında olanda yazmış, ilk təcrübələrindən olduğu üçün təsirə qapıldığı təbiidir. Qriboyedov “Ağıldan kədər”* adlı məşhur əsərinin qəhrəmanı Çatskini Molyerin “Mizantrop”undan almışdır. “Mizantrop”dakı Alsest Çatskinin eynidir. Alsest cəmiyyətdə kök salan riya, ikiüzlülük kibi sifətlərə qarşı qiyam edir. Hər kəsin qüsurunu üzünə söyləyir, yoldaşı Filinti və məşuqəsi Lilmenanı şiddətlə tənqid edir, nəzakətlə qarşılanan bir şairin eyiblərini açaraq, istedadsızlığını meydana çıxarır. Çatski də böylə bir tipdir. Moskva cəmiyyətini tənqid topuna tutur.
Bu iki tipin ikisi də həyatlıqdan daha çox mücərrəddir. Kəsgin danışıq və inkardan başqa, bir iş görməyirlər. İnsan bunların müsbət və faydalı olmaqlarından belə şübhə edir.
Qriboyedov baş tipi iqtibas etsə belə, əsərin qiymətini azaltmayır: yüz il əvvəlki rus cəmiyyətini, onun qüsurlarını və oradakı təzadları ustadcasına təsvir etmişdir.
Yaradıcılıq tarixində bir təsadüflük də var. XVII əsrin əvvəlində ingilis yazıçısı Ben Çens “Kimyagər” adlı bir pyes yazmışdır. Lakin bu kimyagərlə Mirzə Fətəlinin kimyagəri arasında heç bir əlaqə yoxdur. Molyer “Xəsis” komediyası yazmışdır Mirzə Fətəlinin də “Mərdi-xəsis”i var. Zənnimcə, bunların da bir-biri ilə əlaqəsi yoxdur. Kimyagərlik bir zaman Qərbdə mod olduğu kibi, Şərqdə də olmuş, yazıçı onun yanından qeyd etmədən keçə bilməmişdir. Molyerin zamanında Fransada tüccari kapital inkişaf etmədə idi, bu dövr bizdə də Mirzə Fətəlinin vaxtına təsadüf edir. Kapitalın uyuşması meydana bir sıra xəsislər atır. Molyerin xəsisi ilə Mirzə Fətəli xəsisinin ümumi xassələri var, ikisi də pul toplayır, yeməyir, yedirtməyir, acgözlülük yolunda əzab çəkir. Lakin Molyerin Harpaqonu tam bir fransız, Hacı Qara da tam bir türk olaraq qalır. Harpaqon Hacı Qaraya nisbətən bir az “geniş gərdəli” xəsisdir: qapısında neçə nökər və qulluqçusu, arabaçısı var, lakin onlar da Hacı Qaranın nökəri kibi ac və cır-cındır içində saxlanılır.
Cəlil Məmədquluzadənin “Ölülər”i ilə Meterlinqin “Müqəddəs Antuanın möcüzəsi” adlı pyesi arasındakı yaxınlıq da təsadüfi olmalıdır. Çünki Məmmədquluzadənin Meterlinqlə aşna olmasına inana bilmərəm. “Müqəddəs Antuanın möcüzəsi” “ölü diriltmədən” ibarətdir. Qarımış bir qız ölür və bütün sərvətini yaxın əqrəbalarına tərk edir. Xidmətçi qız Virjini belə unudulmayır; vəsiyyətnaməyə görə, ona da 3300 frank ayrılır. Meyit dəfn olunmadan əvvəl baş varis Qustav böyük bir ziyafət verir. Yeyib, içib, kef etdikləri zaman qapıya bir sərsəri gəlir, özünü müqəddəs Antuan adlandırıb, dindar Virjini vasitəsilə içəri girir. “Ölünü diriltməyə gəlmişəm”, – dedikdə birinci təşvişə düşən Virjini olur: “Bəs mənim 3300 frankım?” – deyə düşünür. Xanımını sevirsə də, dirilsə pulları geri alar deyə qorxur.
“Ölülər” də bir az buna bənzəyir. Şeyx Nəsrullah ölüləri “diriltmək” istədikdə kərbəlayılar və hacılar təşvişə düşüb, bəziləri ölülərin dirilməsini istəməyirlər. Çünki onlar dirilsə, çoxlarının faydasına toxunular.
Müqəddəs Antuan möcüzəsilə Şeyx Nəsrullah möcüzəsinin bir-birinə bənzəməsi təsadüfidir, zənnindəyəm, “Ölülər”də daha doğrusu Qoqol və Ostrovskinin təsiri var, bu mühəqqəqdir. Hər şeydən əvvəl “Ölülər” “Revizor”u andırır. Xlestakovu şəhərdə həqiqi müfəttiş zənn edərək hər kəs onun önündə baş əyir, şəhər hakimi onu evinə qonaq gətirir, qadını və qızı ondan iltifatlarını əsirgəməyirlər. Xlestakov və nökəri yeyib-içib bir çox rüşvət aldıqdan sonra məsələnin həqiqi tərəfi meydana çıxır. Xlestakov qaçır. Şeyx Nəsrullah da min bir fırıldaq çevirib, qızlarla keyf çəkdikdən sonra yox olur.
Kefli İsgəndərə gəldikdə, buna bənzər tipə Ostrovskinin “Fəqirlik eyib deyil” adlı komediyasında rast gəlirik. Lyubim Karpıç Tortsov adlı bu tip atadan qalmış pulları Moskvada keyfə qoyub, axırda əyyaş və sərsəri olub küçələrə düşür. Zəngin qardaşına müraciət edirsə də, qardaşı onu rədd edir. Buna baxmayaraq, qardaşının evinə gedir. Orada vaxtilə onu keyf yerlərinə çəkən və pulunun da bir hissəsini borc alıb verməyən fabrikant Qorşunova rast gəlir. Qardaşı gənc qızını qoca Qorşunova ərə vermək istəyirmiş, qız da razı deyil, pirkeşik Mityanı sevir. Lyubim Karpıç məsələni anlayır və sərzənişə başlayır. Qorşunov keyf çəkdikləri zamanı deyil, Lyubimin dilənməsini qeyd edərək ona bir manat təklif edir. Lyubim: “Köhnə borcunu, bir də qardaşım qızının əvəzində bir milyon üç yüz min ver!” – deyir. Qardaşı gəlib çıxır və Lyubimi evindən qovur. Lyubim deyir: “Qardaş, toxta, qovma! Elə bilirsən, Lyubim bura məzəlik eyləməyə gəlmiş? Elə bilirsən, Lyubim keflidir? Mən sizə tapmaca söyləməyə gəldim” (Qorşunova müraciət edərək) “Eşşəyin qulaqları nə üçün uzundur? Di cavab ver görüm!”
Lyubimin tapmacasını tapa bilməyirlər, özü açır:
“Qulaqlarının uzunluğu onun eşşək olduğunu bildirmək üçündür (Qardaşına) bu da sənə məsələ: qızını kimə verirsən?”.
Lyubim Tortsovun kefli İsgəndər kibi uzun qəhqəhələrlə qarışıq lətifələri davam edir. Bütün qüsurları açır, uyğunsuz işlərə qarşı küfrlər yağdırır. Nəhayət, qızın qoca fabrikanta deyil, gənc pirkeşiyə verilməsinə müvəffəq olur. Nazlını da atası Şeyxə vermək istəyir, İsgəndər razı olmayır…
Təsir ədəbiyyatda ən təbii bir şeydir. Bütün xalqlar bir-birinə ədəbi təsir yapmışdır. Lakin daima təsirdə qalan ədəbiyyat yüksəlməyib, əhəmiyyətini itirmişdir. Yalnız müstəqil ədəbiyyat inkişaf edərək dünya xəzinəsində özünə mövqe qazana bilmişdir. Başqa həyatın məhsulu olan bir ədəbiyyatı təqlid edərək, onun əsiri olmaq heç bir zaman təsvib edilməmiş[dir]. Hələ iki min il əvvəl Roma şairi Horasius təqlidçilər haqqında demiş[dir]: “O imitatores servum pesus” (Ey təqlidçilər, qul sürüsü!)”.
Bu həqiqət həmişə baqidir.
Yusif Vəzir
Do'stlaringiz bilan baham: |