Bitiruv malakaviy ishi oldi amaliyotidan

III. Elektromexanik qurilma va uskunalar haqida ma’lumotl
Maydalangan kon jinslarining maydalanish sifati bo‘lakdorlik va bo‘laklar o‘rtasidagi bog‘liqlik bilan tavsiflanadi.
Maydalangan kon jinslarining bo‘lakdorligi yuqori darajadagi aniqlikda bo‘laklar o‘rtacha o‘lchami (d­_sr) bilan baholanishi mumkin.
Maydalangan kon jinslari bo‘lakdorlik bo‘yicha besh kategoriyaga bo‘linadi.
1.Juda maydalangan kon jinslari - d­_sr­<10 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 40÷60 sm);
2.Mayda maydalangan kon jinslari - d­_sr­=15÷25 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 60÷100 sm);
3.O‘rtacha maydalangan jinslar - d­_sr­=25÷35 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 100÷140 sm);
4.Yirik maydalangan kon jinslari - d­_sr­=40÷60 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 150÷200 sm);
5.Juda yirik maydalangan kon jinslari - d­_sr­=70÷90 sm (eng yirik bo‘laklarning o‘lchami 250÷300 sm).
Portlatilgan jinslar uyumidagi o‘lchamlari qazish texnologiyasi bo‘yicha belgilangan o‘lchamlardan katta bo‘lgan kon jinslari bo‘laklari nogabaritlar deb ataladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalanadi.
Kon jinslarining buzilishga bo‘lgan qarshiligini baholash uchun akad. Rjevskiy V.V. kon jinslari buzilish qiyinligi ko‘rsatgichini tavsiya etgan va bu ko‘rsatgich quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
P_bq=5·10­­­_­^-8 (G_siq+G_sur+G_cho‘z)K_tr+5·10^-5·γ (2.1.1)
Bunda: K_tr kon jinslarining darzdorlik darajasini hisobga oluvchi koeffitsient;
γ – kon jinslarining tabiiy holatdagi zichligi, g/sm³;
G_siq ,G_sur ,G_cho‘z- mos holda kon jinslarining siqilishga, surilishga va cho‘zilishga ko‘rsatadigan nisbiy qarshiligi, Pa.
Kon jinslari buzilish qiyinligi ko‘rsatgichi bo‘yicha besh sinfga bo‘linib, har bir o‘z navbatida besh kategoriyadan tashkil topadi.
I – sinf. yarimqoyasimon, pishiq va bo‘laklari o‘zaro bog‘liq bo‘lgan 1÷5 kategoriyalarni tashkil etuvchi yumshoq kon jinslari (P_bq=1÷5);
II – sinf. 6÷10 kategoriyalarni tashkil qiluvchi oson buziladigan qoyasimon kon jinslari (P_bq=5,1÷10);
III – sinf. o‘rtacha qiyinlikda buziladigan qoyasimon kon jinslari bo‘lib, 11÷15 kategoriyalarni tashkil qiladi (P_bq=10,1÷15);
IV – sinf. 16÷20 kategoriyalarga mansub bo‘lgan qiyin buziladigan qoyasimon kon jinslari (P_bq=15,1÷20);
V – sinf. 21÷25 kategoriyalarni tashkil qiluvchi juda qiyin buziladigan qoyasimon kon jinslari (P_bq=20,1÷25).
Buzilish qiyinligi ko‘rsatgichi P_bq>25 bo‘lgan kon jinslari konchilik amaliyotida juda kam uchraydi.
Kon jinslarini qazishga tayyorlash keyingi jarayonlarni (kon massasini qazib olib transport vositalariga yuklash, qabul punktlariga tashish, ag‘darma hosil qilish, qayta ishlash va boshqalar) bajarish uchun qulay sharoit va texnologik imkoniyatlar yaratish maqsadida amalga oshiriladi.
Kon jinslarini qazishga tayyorlash turli usullarda bajarilishi mumkin.
O‘zbekiston polimetall konlarini ochiq usulda qazib olishda burg‘ulab-portlatish usuli qattiq qoyasimon kon jinslarini qazishga tayyorlashda keng qo‘llaniladi. Bu usulda qazishga tayyorlangan kon jinsi bo‘laklarining chiziq bo‘yicha maksimal o‘lchami qazib-yuklash va tashish vositalarining parametrlariga mos kelishi zarur. Portlatilgan kon jinsi bo‘laklarining maksimal o‘lchami quyidagi qiymatlarda bo‘lishi talab etiladi:

• 
  bir cho‘michli ekskavatorlar uchun: l_max≤(0,7÷0,8)· ;
  
• 
  avtomobil va temir yo‘l transporti uchun: l_max≤0,5· ;
  
• 
  konveyer transporti uchun l_max≤0,5V_k-0,1;
  
• 
  maydalash uchkunasi uchun l_max≤0,75V_m.
  

bunda: E – ekskavator cho‘michining sig‘imi, m³;
V_t-avtoag‘dargich yoki dumpkar (vagon) kuzovi sig‘imi, m³;
V_k – konveyer lentasining kengligi, m;
V_m – maydalagich qabul qilish panjarasi pastki qismining kengligi, m.
YUqorida keltirilgan (talab etiladigan) o‘lchamlamlardan katta bo‘lgan kon jinslari bo‘laklari nogabarit deyiladi va ularni qayta (ikkilamchi) maydalash lozim bo‘ladi.
Portlatish usulida kon jinslarini massivdan ajratib olganda maydalangan jinslarning yoyilmasi uyumsimon shaklga ega bo‘lishi va undagi nogabaritlar soni minimal hamda kon jinsi bo‘laklarining maydalanish darajasi bir tekis bo‘lishi shart.
Portlatilgan kon jinsining hajmi katta bo‘lib, qazib-yuklash mashinasining uzluksiz, xavfsiz va yuqori texnik-iqtisodiy ko‘rsatgichlar bilan ishlashini ta’minlashi talab etiladi.
YUqoridagi talablar va kondagi jinslarning xossalaridan kelib chiqqan holda Qalmoqir karerida barcha kon jinslari burg‘ulash va portlatish ishlari yordamida qazib olishga tayyorlanadi. Bugungi kunda karerda jami 18 dona SBSH-250 rusumidagi burg‘ulash stanogi mavjud bo‘lib, ular yordamida kon jinslari massivida diametri 250 mm bo‘lgan skvajinalar burg‘ulanadi. Burg‘ulash ishlarining yillik ish hajmi qariyib 500000 pog.m. bo‘lib, bir oyda o‘rtacha 42000 pog.m. burg‘ulash ishlari bajariladi. Bunda burg‘ulanadigan skvajinalar chuqurligi pog‘ona balandligiga bog‘liq bo‘lib, quyidagilarni tashkil etadi: balandligi 22,5 m bo‘lgan pog‘onalarda 28 m va balandligi 15 m bo‘lgan pog‘onada 18 m.
Bunda 70% ga yaqin skvajinalar suvli gorizontlarda burg‘ulanadi. Quruq skvajinalarni burg‘ulashda suv-havo aralashmasi skvajinaga berib turilishi hisobiga burg‘ulash ishlari natijasida hosil bo‘ladigan changlar karer atmosferasini ifloslantirmasligi ta’minlanadi.
Burg‘ulash uskunalariga texnik suvni tashish uchun karerda KRAZ rusumli har birining sig‘imi 10 m³ bo‘lgan 2 ta suv tashish mashinasi qo‘llaniladi. Ular texnik suvni rudnik suv chiqarish joyidan olib kelib burg‘ulash uskunalariga bo‘shatadi. Ushbu ishlar kunduz kuni amalga oshiriladi. YAna shuni ham alohida ta’kidlash kerakki karerda burg‘ulash ishlari faqatgina kunduzi, dam olish kunlarisiz 1 ta 12 soatlik smenada amalga oshiriladi, ya’ni smena ertalab 07⁰⁰ dan kechki 19⁰⁰ gacha davom etadi.har bir burg‘ulsh uskunasida mashinist va mashinist yordamchisi ishlaydi. Yil davomida bo‘ladigan bayram kunlarida (9 ta bayram) burg‘ulash ishlari amalga oshirilmaydi.
Burg‘ulash snaryadi har birining uzunligi 8 m va diametri 243 mm dan bo‘lgan 4 ta burg‘ulash shtangasidan iborat. Bugungi kunda “Volgaburmash” firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan dolotalardan foydalanilmoqda. Bitta dolotaning narxi 870 AQSH dollari bo‘lib, bitta dolota yordamida o‘rtacha 750 m burg‘ulash ishlari olib boriladi.
Portlatish ishlari “Olmaliq TMK” OAJ ning portlatish ishlarini olib boruvchi uchastkasi tomonidan amalga oshiriladi. Portlatish vositalari karer maydonidan 25 km masofada joylashgan portlovchi moddalar tayyorlash zavodida tayyorlanadi. Portlatish ishlari har haftaning payshanba kunlari soat 14⁰⁰ dan 16⁰⁰ gacha amalga oshiriladi. Skvajinalarni zaryadlash ishlari haftaning dushanba-payshanba kunlari olib boriladi. Zaryadlangan seriyalar portlatish kunigacha maxsus qo‘riqlash bo‘limi tomonidan qo‘riqlanadi.
Karerdagi kon jinslari portlash darajasi bo‘yicha 3 ta toifaga bo‘lingan:
1-toifa: engil portlovchi
2-toifa: o‘rtacha portlovchi
3-toifa: qiyin portlovchi
Kon jinslari toifalarining foiz miqdori quyidagicha:
1-toifa: 10%
2-toifa: 45%
3-toifa: 45%
Bugungi kunda burg‘ulanayotgan skvajinalarning suvlilik darajasi quyidagicha: quruq skvajinalar - 30 %, suvli skvajinalar – 70%. Karer maydoni chuqurligining ortishi bilan parallel ravishda skvajinalarning suvlilik darajasi ortib boradi va pastki gorizontlarda ushbu ko‘rsatgich 90-95% gacha etadi.
Portlovchi moddaning solishtirma sarfi 1 m³ kon jinsi uchun 0.3 kg dan 0,63-0,7 kg gacha ko‘rsatgichni tashkil etadi. Portlovchi moddaning o‘rtacha sarfi quruq skvajina zaryadlarida 0,72 kg/m³ va suvli skvajina zaryadlari uchun 0,76 kg/m³ ni tashkil qiladi.
Kon jinslari portlash darajasi bo‘yicha toifalariga bog‘liq holda skvajina to‘rlari har xil qiymatlarni tashkil etadi: 1-toifa kon jinslari uchun 9,5x9,5 m; 2-toifa kon jinslari uchun 8,5x8m va 3-toifa kon jinslari uchun 7x6,5m ni tashkil qiladi. 1 pog.m. skvajinaning portlovchi modda bo‘yicha sig‘imi 44 kg, skvajinadagi zaryad uzunligi 11-12m, zaboyka uzunligi 5-7 m bo‘lib, 1 pog.m. skvajina zaryadi portlashidan hosil bo‘ladigan kon jinslari hajmi 53-56 m³ ni tashkil qiladi.
Trashneyalarni o‘tishda skvajinalar to‘ri 2-toifa kon jinslari uchun 6,5x6 m ni tashkil qilib, portlovchi modda solishtirma sarfi 0,65 kg/m³ va 1 pog.m. skvajina portlashidan hosil bo‘ladigan kon jinslari hajmi 33-40 m³ ni tashkil etadi.
Karerda emulgit-30.50.60 rusumli portlovchi moddalar qo‘llaniladi.
Emulsiyani ishlab chiqarish uchun quyidagi komponentlardan foydalaniladi:
Selitra eritmasi -89,5%;
Dizel yoqilg‘isi-5,2%;
Olein kislotasi-3,7%;
Suvli ammiak-1,6%;
Oynali mikrosferalar-2%.
Oynali mikrosferalardan boshqa yuqorida sanab o‘tilgan barcha komponentlar O‘zbekistonda ishlab chiqariladi. Emulsiyani tayyorlash jarayoni to‘liq avtomatlashtirilgan bo‘lib, bu jarayon zavoddagi maxsus modul uskunasida amalga oshiriladi. Emulsiya pastaga o‘xshash suyuq konsistensiya bo‘lib, u zarba va yonib ketishga xavfsiz.
Emulsiyali portlovchi modda bu ANFO va emulsiyaning aralashmasidir. ANFO – bu 94% granullangan ammiakli selitra va 4% dizel yoqilg‘isining aralashmasidir. Ushbu komponentlarni aralashtirish zavoddagi statsionar joylashgan uskuna yordamida yoki zaryadlash mashinasida amalga oshiriladi.
Emulsiyali portlovchi modda xavfsizligi, arzonligi, suvga chidamliligi va saqlash muddati uzoqligi bilan boshqa portlovchi moddalardan ajralib turadi.
Jahon tajribasidan kelib chiqqan holda 1994 yilning avgust oyida “Olmaliq TMK” OAJ rahbariyati emulsiyali portlovchi moddani ishlab chiqaruvchi zavodni qurish to‘g‘risida qaror qabul qiladi va 1997 yili qurib bitkaziladi va shu yili avgust oyidan kombinat yangi turdagi emulsiyali portlovchi modda bilan portlatish ishlari olib borishni boshlaydi. Zavodning portlovchi modda ishlab chiqarish bo‘yicha yillik quvvati 40000 tonnani tashkil qiladi. Zavodni qurish va uskunalarni sotib olishga jami 5 092 000 AQSH dollari sarflangan.
Tog jinslarida shpurlar va kuduklar burgilash uchun burgilash bolgalari va burgilash stanoklari kullaniladi. Burgilash bolgalari tog jinslarini zarbiy-burma burgilash usuli bilan ishlaydi. Ish asbobini kuduk tubiga ketma-ket zarb bilan urish natijasida jinslar emiriladi. Xar bir zarbdan sung asbob bir oz buriladi, shuning uchun asbob kudukka tikilib kolmaydi va kuduk kesimi silindrik shaklda bulib chikadi.
Zarbiy-pulat arkonli burgilash stanoklarining ish unumdorligi kichik, ular diametri 250 mm gacha, chukurligi 500 m gacha bulgan kuduklarni burgilashda kullaniladi. Jinslar erkin tushuvchi, 500-3000 kg li burgilash snaryadining zarbiy ta’sirida burgilanadi. Maydalangan jins kudukdan gidravlik usulda chika-rib tashlanadi.
Aylanma burgilash stanoklari diametri 200 mm gacha, chukur-ligi 50 m gacha bulgan kuduklar kazishda ishlatiladi. Kuduk bur-gilash shtangasining aylanuvchi karonkasi bilan burgilanadi. Burgilangan jinslar aylanuvchi shtanganing spiral arigi buylab chikib ketadi. Kudukni suv bilan yuvib yoki unga sikilgan xavo xaydab burgilash tezlashtiriladi.
Burgilash shtangasi minutiga 120-220 marta aylanadi.
Urtacha kattalikdagi jinslarni burgilashda aylanma burgilash stanoklarining ish unumdorligi 40-80 m/smenani tashkil etadi.
Termoreaktiv gorelka xavo yuli va yonilgi trubasi kira-digan trubadan iborat. YOnilgi trubasining uchida uyurma xosil kilgich va forsunka bor. Ut kuvurda yonishini ta’minlash uchun oksidlagich kiradigan teshik kilingan. Soplo gaz okimini shakl-lantiradi. Reaktiv gorelka texnik burgilashdagi ish organi xisoblanadi. Bu gorelkadan 800-1100 S temperaturali gaz okimi 1000-1500 m/sek tezlikda otilib chikadi.
Temperatura tez uzgarganda tog jinslari katlamlarga ajra-ladi va yoriladi. Emirilgan jinslarni gaz okimi kudukdan chi-karib tashlaydi. YUkori temperaturali gazning reaktiv okimi-ni xosil kilish uchun minutiga 70-100 gs benzin (kerosin) sarf-lanadi va oksidlagich (kislorod yoki xavo) kerak buladi. Muzlagan gruntlar kuduk kazishda bosimi 6 kgk/sm li sikilgan xavodan foy-dalaniladi.
Uralar kazish va ustunlarni urnatish uchun traktor va avto-mobillarga urnatilgan burgilash-ustun urnatgichlar va burgilash kran mashinalari kullaniladi. SHpurning diametri-500-1000 mm, maksimal burgilash chukurligi taxminan 1,7-3,5 m.
Tog‘ jinslarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qazib olish imkoni bo‘lmagan yoki ularni massivdan dastlabki yumshatmasdan ajratib olish va yumshatish qiyin bo‘lgan hollarda portlatish ishlari qo‘llaniladi.
Ochiq kon ishlarida qoyali tog‘ jinslari konlarida deyarli barcha kon ishlari tog‘ jinslarini portlatish usuli bilan dastlabki yumshatish bilan amalga oshiriladi. Bu esa uz navbatida yuqori ish unmdorlikka ega bo‘lgan burg‘ulash texnikasini kullashni talab etadi. Konning kon-geologik sharoitlari, masshtabi, qazib olish sistemasi parametrlari va tog‘ jinslarining fizika-mexanik xususiyatlari burg‘ulash stanogini tanlashga ta’sir etadi. Tog‘ jinslarining fizika-mexanik xususiyatlari bir-biridan sezilarli darajada fark qiladi. SHuning uchun portlovchi skvajinalarni burg‘ulashda bir-biridan skvajina zaboyiga ta’siri xususiyati bo‘yicha farq qiluvchi turli tipdagi burg‘ulash stanoklari qo‘llaniladi.
Karerlarda skvajina va shpurlarni burg‘ulash maxsus, tog‘ jinslarini yumshatgichlar (burg‘ulovchi) mashinalar yordamida amalga oshiriladi. Bu mashinalar ikki guruhga bo‘linadi:
Skvajina zaboyiga mexanik ta’sir etish (zarbli, aylanma va zarbli – aylanma burg‘ulash);
Skvajina zaboyiga fizik ta’sir etish usuli (termik, gidravlik, portlatish va b.)
SBSH – skvajinani havo yordamida tozalovchi, aylanma burg‘ulovchi stanok (sharoshkali burg‘ulash) – burg‘ulanadigan skvajinaning shartli diametri 160 mm dan 400 mm gacha. Tog‘ jinsi qattiqligi =6÷18;
SBU – skvajinani havo yordamida tozalovchi zarbli aylanma burg‘ulash stanogi (pnevmozarbli burg‘ulash) – burg‘ulanadigan skvajinaning shartli diametri 100, 160 mm. Tog‘ jinsi qattiqligi =10÷20;
SBR – skvajinani shnek yordamida tozalovchi, kesuvchi koronkali aylanma burg‘ulash stanogi - burg‘ulanadigan skvajinaning shartli diametri 160 va 200 mm. Tog‘ jinsi qattiqligi =1÷6;
Barcha shartli belgilar stanok turi va burg‘ulanadigan skvajinaning shartli diametri (millimetrlarda ko‘rsatiladi) dan iborat. Masalan: SBSH-320-36. Skvajina diametri – 320 mm, skvajina chuqurligi – 36 m.
Xozirgi kunda karerlarda turli modeldagi turli stanoklar qo‘llanilmokda, birok portlovchi skvajinlarning 85% i sharoshkali burg‘ulash stanogi bilan burg‘ulanadi.
Skvajinalarni burg‘ulash – ayniksa qoyali, parchalanishi kiyin bo‘lgan tog‘ jinslarida ish hajmi katta va qimmat turuvchi jarayondir. Burg‘ulashdan maqsad – tog‘ jinsi massivida skvajina va shpur hosil qilishdan iboratdir. Portlovchi skvajinalarni burg‘ulash samaradorligi burg‘ulash tezligi bilan aniqlanadi. Burg‘ulash tezligi quyidagilarga bog‘likdir:
burg‘ulash asbobi ta’siri ostida tog‘ jinslarining bo‘zilish kobiliyati (asosiy faktor);
burg‘ulash asboblarining turi va shakllari, skvajina zaboyig‘a ta’siri usuli (zarbli, aylanma, aylanma-zarbli va boshkalar);
burg‘ulash asbobining skvajina zaboyig‘a ta’sir kuchi va tezligi;
skvajina diametri va bir qator xollarda uning chuqurligi;
tog‘ jinsi buzilishiga ta’sir etuvchi (halaqit beruvchi) burg‘ulash chikindisini skvajina zaboyidan tozalash tezligi, doimiyligi va usuli.
Qanchalik ko‘p ekspluatatsiya qilinsa albatta uskuna detallari emirilishi ko‘p bo‘ladi , shuning uchun burg‘ulash stanogining asosiy qismlaridan biri yurish mexanizmlari konstruksiyalarining ayrim detallarini konstruksiyasiga o‘zgartirishlar kiritib,uning ish faoliyatini yanada cho‘zish va stanok yurish qismi detallarini takomillashtirish mumkin,buning uchun uskuna detallarining tuzilishi o‘rganiladi ya’ni sodir bo‘ladigan emirilishlar o‘rganilib chiqiladi.

SBSH-250 stanogining asosiy uzellari quyidagilar hisoblanadi:zanjirli yurish qismining bazasi,unga mashinist kabinasi ya’ni mashina bo‘limi va ishchi uskunalar bilan birgalikda machta o‘rnatilgan bo‘ladi. Bu uskunalarning barchasini boshqarish mashina bo‘limi yordamida amalga oshiriladi ya’ni mexanizmning aylanishini , uzatilishini,uskunalarni o‘rnatish echib olish va boshqa ishlar.

Stanok bazasi ikkita bog‘liq bo‘lmagan aravachalardan tarkib topgan bo‘lib , yuritmali o‘q yordamida har bir aravacha bir-biri bilan uzviy bog‘lanadi.Har bir harakatlanuvchi detal yuqori termik ishlov berilgan va yuqori regirlangan materiallardan yasalgan. Zanjirni tortish ikki tomonlama harakatlanuvchi ish bajaruvchi gidrotsilindr yordamida amalga oshiriladi.Konsol o‘qlariga rama tepa qismining qiya bo‘lib joylashishi stanokning yurish qismiga loy yopishishi va boshqa elementlarning yopishishidan himoya qiladi. Moylangan podshipniklar stanok yurish qismining butun ishlashi muddati davomida xizmat qiladi va stanok bazasini boshqarilishini osonlashtiriladi.
Stanokning mashina bo‘limi payvand konstruksiyasini va metall listlardan iboarat bo‘lib, stanok mashina bo‘limida joylashgan mexanizmlarga xizmat ko‘rsatadi,mashina bo‘limi ichki qismida joylashgan mexanizmlar quyidagilardan iborat:
- kompressor qurilmasi;
- moystansiyasi, uning asosiy elementlari:bosh nasos, yordamchi nasos hisoblanadi.
- yurituvchi va aylantiruvchi qism yuritmalari elektr tarqatuvchi shkaflar va boshqa uskunalar hisoblanadi.
Ikkita chastotali o‘zgartirib beruvchilar stanokning harakatlanishida ikkita asinxron elektrdvigatellarni boshqarishda xizmat qiladi.Burg‘ulash ishlari boshlanishida o‘zgartirib beruvchilar aylantiruvchini va gidronasosni boshqarish tizimiga o‘tadi.
Stanokning ish uskunalarini va sabab bo‘lib qoladigan boshqa jarayonlarni boshqarishda yaxshi joylashtirilgan boshqaruv pultlari orqali amalga oshiriladi, stanokning ishlashi jarayonidagi barcha ko‘rsatkichlari va parametrlari ko‘rsatiladi.
Stanokni boshqarish uchta boshqaruv moslamasi yordamida amalga oshiriladi: birinchi boshqarish mashina kabinasidan asosiy boshqaruv richaklari yordamida amalga oshiriladi ,bunda burg‘ulanish va boshqa texnologik jarayonlar amalga oshiriladi; ikkinchi boqaruv uskunasi machtaning pastki tomonida joylashgan bo‘lib, boshqaruvning bir qator ishlarini dublyor sifatida amalga oshiradi; uchinchi boshqaruv chidamli boshqarish moslamasi bo‘lib stanokning yurish qismlarini harakatga keltirish uchun xizmat qiladi.