Bitiruv malakaviy amaliyoti

---

“Bitiruv malakaviy amaliyoti” 
hisoboti 
Reja: 
Kirish (O’zbekiston Respublikasida sud tizimi faoliyatining umumiy tavsifi).
 
Asosiy qism: 
1.1.Sud tizimi faoliyatiga oid masalalar va sud tuzulishi va islohoti. 
1.2.Sudlarning chinakam mustaqilligini ta’minlash hamda sud tizimida 
korrupsiyaning oldini olish samaradorligini oshirish chora-tadbirlari haqida yetarli 
ma’lumotlarga ega bo’lish. 
Kirish 
Men Jinoyat sudida 2022-yilning 7-fevralidan 14-aprelga qadar “Bitiruv 
malakaviy amaliyot”ni o’tab keldim. 
Hamma joyda bo’lgani kabi amaliyotning birinchi haftasi sud aparati 
xodimlari bilan yaqindan tanishdim. Sud haqida umumiy tasavvurga ega bo’ldim. 
Shundan so’ng o’zimga biriktirilgan amaliyot rahbarim hamda Jinoyat sudidan 
biriktirilgan rahbarim bilan kelgusida amaliyot puxta va oqilona o’tkazish sud 
sohasida yetuk kadr bo’lib chiqishim uchun bitiruv malakaviy amaliyotni grafik 
asosida tashkil etishni ta’kidlab o’tdi. Shundan so’ng jinoyat sudining asosiy 
vazifalari nimalardan iborat ekanligini bilib oldim.
Keyinchalik jinoyat sudidagi amaliy qo’llanma kitobi bilan tanishib chiqdim.
Ushbu qo’llanmada jinoyat ishlari bo’yicha protsessual hujjatlar tushunchasi, 
ularning ahamiyati, protsessual hujjatlarning turlari va huquqiy asoslari, sud 
ajrimlari turlari, ularning mazmuni va chiqarish tartibi, sudga qadar ish yuritish 
bosqichida chiqariladigan ajrimlar, jinoyat ishini sudda ko’rish uchun tayyorlash 
bosqichida chiqariladigan sud hujjatlari, sud muhokamasi yakuni bo’yicha 
chiqariladigan sud hujjatlari, sud qarorlarining ijrosi bilan bog’liq bo’lgan 
holatlarda chiqariladigan sud hujjatlari, sud qarorlarining qonuniyligi, asosliligi va 
adolatliligini tekshirish yakunlari bo’yicha chiqariladigan sud hujjatlari hamda 
xususiy ajrimlar, ularni chiqarish va rasmiylashtirish tartiblari alohida 
rasmiylashtirilgan ekan. Bundan tashqari ushbu qo’llanmada jinoyat ishlari 
bo’yicha sudlar sudyalariga metodologik va amaliy ko’nikmalarni hosil qilish, odil 
sudlovni amalga oshirish hamda sud hujjatlarini tuzishda amaliy yordam 
ko’rsatish, shuningdek, oliy o’quv yurtlari hamda bizga o’xshagan yuristlar hamda 

---

bo’lajak yuristlarni malakasini oshirish maqsadida Jinoyat huquqi va Jinoyat 
protsessi kurslarini o’rganish uchun juda kerakli qo’llanma ekan.
Unga ko’ra sudning vazifalari O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 
va boshqa qonunlarida, inson huquqlari to’g’risidagi xalqaro hujjatlarda e’lon 
qilingan fuqarolarning huquq va erkinliklarini, korxonalar, muassasalar va 
tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini 
himoya qilishdan iboratdir.
Shuningdek, sud hokimiyatiga qanday vakolatlar berilganligini bilib oldim; 
Oliy sudning vakolatlariga keladigan bo’lsak, O‘zbekiston Respublikasi 
Oliy sudi fuqarolik, jinoiy, iqtisodiy va ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida 
sud hokimiyatining oliy organidir. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi quyi sudlarning sudlov faoliyati 
ustidan nazorat olib borish huquqiga ega. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi: 
o‘z vakolatlari doirasida ishlarni birinchi, apellatsiya va kassatsiya 
instansiyasi sudi sifatida, shu jumladan kassatsiya instansiyasi sudida takroran, 
shuningdek yangi ochilgan holatlar bo‘yicha ko‘rib chiqadi; 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumida sud amaliyotining dolzarb 
masalalarini ko‘rib chiqadi va qonunchilikning qo‘llanilishi yuzasidan 
tushuntirishlar beradi; 
Harbiy sudlarning, Qoraqalpog’iston Respublikasi sudining, viloyatlar va 
Toshkent shahar sudlarining, Qoraqalpog’iston Respublikasi ma’muriy sudining, 
viloyatlar va Toshkent shahar ma’muriy sudlarining, tumanlararo, tuman, shahar 
sudlarining tashkiliy faoliaytini o’rganadi hamda tashkiliy jihatdan rahbarlikni 
amalga oshirish vakolatiga ega. 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining tushuntirishlari sudlar 
tomonidan bajarilishi ustidan nazoratni amalga oshiradi; 
sud amaliyoti va sud statistikasining tizimli tahlilini amalga oshiradi; 

---

sudyalarning va sud apparati xodimlarining malakasini oshirish bo‘yicha 
ishlarni tashkil etadi. 
Amaliyotning ikkinchi haftasida esa sud protsesslarida ishtirok eta 
boshladim. Sud majlisi bayonnomasi hamda qarorlarini yozishni asta sekinlik bilan 
qunt bilan o’rgandim. Shu bilan birga ko’plab sayyor sud majlislarida qatnashib 
keldim, hamda sayyor sud qay tartibda amalga oshirilishini o’rganib oldim. Sudga 
kelgan fuqarolar bilan suhbat olib bordim ularni sudga kelish sababini aniqlab 
qonun doirasida qo’ldan kelgancha yordam berdim. Sud raisi bilan birgalikda 
fuqarolar qabulida ishtirok etdim. Jinoyat ishi va ma’muriy huquqbuzarlik sodir 
etgan shaxslarning hujjatlarini ichki ro’yxat qilib reestr yuritish tartibini o’rganib 
oldim.
Asosiy qism: 
1.1. Sud tizimi faoliyatiga oid masalalar va sud tuzulmasi va islohoti. 
Hozirgi 
kunda 
mamlakatimizda 
izchil, 
bosqichma-bosqich 
olib 
borilayotgan sud-huquq islohotlarining tub mohiyati, sud hokimiyatining 
mustaqilligini ta’minlash, uning jamiyatdagi nufuzi va mavqeyini yuksaltirish, 
inson huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish hamda qonuniyligini 
ta’minlashdan iboratdir. Bundan tashqari, qo’llanma orqali umumiy yurisdikatsiya 
sudlari tomonidan chiqariladigan protsessual hujjatlar xususida umumuiy 
tushunchaga ega bo’ldim. Sudda amaliyot o’tash mobaynida barcha jinoyat ishlari 
bo’yicha birinchi instansiya, apellyatsiya, va kassatsiya sud hujjatlari turlarini 
o’rgandim. Yana quyidagi narsalarni o’zim uchun bilib oldim. Sud hujjatlari 
umumiy belgilarga ega bo’lishiga qaramasdan, ular o’ziga xos xususiyatlari 
bo’yicha bir-biridan farq qilar ekan. Misol uchun, qaror 
Qaror. 
O’zbekiston Respublikasining JPKsida sud hujjati qaror shaklida 
faqat jinoyat ishini sudda ko’rish uchun tayinlash (JPKning 395, 397-moddalari) 
nazarda tutilgan. Jinoyat ishini sudda ko’rish uchun tayinlash to’g’risidagi qaror 
jinoyat ishini birinchi instansiya sudida ko’rish bilan bog’liq tashkiliy masalalar 
yuzasidan chiqariladi va uning ijrosini ta’minlash qoida tariqasida sud tomonidan 
hal qilinadi. JPK397-moddasining 5-bandida shunday yozilgan. 

---

Ajrim. 
Sud hujjatlaridan yana biri bu ajrim hisoblanadi. Sud tomonidan 
aksariyat hollarda sud hujjati ajrim shaklida chiqariladi ekan. JPKning 423-
moddasiga muvofiq, sud muhokamasi vaqtida hjal qilinadigan barcha masalalar 
yuzasidan sudlar ajrim chiqaradilar. 
Sud tomonidan hal qilinishi lozim bo’lgan masalalardan kelib chiqqan 
holda, ajrimlar sudya tomonidan yakka tartibda yoki hay’atida sud muhokamasisiz, 
taraflarning ishtirokisiz yoxud sud muhokamasi vaqtida taraflar yoki muayyan 
shaxslarning bevosita ishtirokida chiqarilishi mumkin ekan. Sud ajrimining ijrosi 
barcha vakolatli va manfaatdor shaxslar uchun majburiy hisoblanadi. 
Hukm.
Sud hukmi jinoyat ishi yurituvining asosiy vazifalarini hal etadigan 
va sud muhokamasiga yakun yasaydigan odil sudlovning muhim hujjati 
hisoblanadi. Amaliyotni o’tash davrida birgina sud hukmi o’qildi.
Bundan tashjari, hozirgi kunda jinoyat sudiga qo’shimcha yuklama sifatida 
ma’muriy huquqbuzarlikka oid ishlar jinoyat sudiga berilgani boisi jinoyat sudida 
ish hajmi keskin ravishda ortishni boshladi. Jamiyatda ma’muriy sudlarga bo‘lgan 
ishonchni yanada oshirish maqsadida kodeksga o’zgartirish va qo’shimchalar 
kiritilmoqda. Bunda tashqari davlat organlari tomonidan sud qarorlari ijro etilishi 
ustidan nazoratning ta’sirchan mexanizmlarini joriy etish talab etiladi.sud 
hokimiyatining mustaqilligi to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy normalarga va odil 
sudlovni amalga oshirish faoliyatiga aralashganlik uchun javobgarlikning 
muqarrarligi prinsipiga og‘ishmay amal qilinishini ta’minlash; 
fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga tajovuz 
qilish holatlari yuzasidan zudlik bilan zarur choralar ko‘rish; 
jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlarini o‘z vaqtida hal etish, 
murojaatlarni ko‘rib chiqishda sansalorlik va befarq munosabatda bo‘lish 
holatlariga yo‘l qo‘yganlik uchun jinoiy javobgarlikkacha bo‘lgan javobgarlikning 
muqarrarligini ta’minlash, shuningdek buzilgan huquqlarni tiklash bo‘yicha barcha 
zarur choralarni ko‘rish; 
faoliyatning ochiqligi va shaffofligini ta’minlash, fuqarolik jamiyati 
institutlari, ommaviy axborot vositalari va aholi bilan hamkorlik qilishning 
samarali mexanizmlarini keng qo‘llash; 

---

faoliyatni ish yakunlarining kompleks tahlili asosida rejalashtirish va 
tashkil etish, bunda e’tiborni avvalo huquqni qo‘llash amaliyoti va amaldagi qonun 
hujjatlarini takomillashtirish orqali tizimli qonunbuzarliklarning sabab va shart-
sharoitlarini aniqlash hamda bartaraf etishga qaratish; 
xodimlar o‘rtasida suiiste’molchilik va boshqa huquqbuzarliklarning oldini 
olish, profilaktika qilish va ularga chek qo‘yish bo‘yicha idoraviy nazoratni 
kuchaytirish, odob-axloq qoidalariga og‘ishmay rioya etilishini ta’minlash. Yuksak 
axloqiy-irodaviy va kasbiy fazilatlarga ega, yuklatilgan vazifalar va amalga 
oshirilayotgan islohotlarning samarali bajarilishini ta’minlashga qodir bo‘lgan 
kadrlarni shaffof tanlov asosida ishga qabul qilish tizimini takomillashtirish; 
fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlariga so’zsiz rioya etilishini 
ta’minlash, faoliyat samaradorligini oshirishga qaratilgan ilg’or ilmiy-texnika 
vositalari va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini, shuningdek sud ishini 
tashkil etishning zamonaviy shakl va usullarini joriy etish nazarda tutilgan. 
Axborot texnologiyalaridan foydalanish haqida gap ketganda shak-
shubhasiz “E-XSUD” axborot platformasini misol qilib aytsak bo’ladi. Ushbu 
axborot portali sudlar o’rtasida axborot almashinuvining eng yorqin misoli. Ushbu 
platformaga kirish uchun zamonaviy internet brauzerlaridan foydalanish kerak 
bo’ladi. 
1.2. Sudlarning chinakam mustaqilligini ta’minlash hamda sud tizimida 
korrupsiyaning oldini olish samaradorligini oshirish chora-tadbirlari haqida yetarli 
ma’lumotlarga ega bo’lish. 
Hozirgi kundda sudyalarning chinakam mustaqilligini ta’minlash, malakali 
kadrlarni 
tanlash, 
sudyalik 
kasbiga 
tayyorlash 
va 
tayinlash 
tizimini 
takomillashtirish, shuningdek, fuqarolarning odil sudlovga bo‘lgan ishonchini 
oshirish bo‘yicha izchil ishlar olib borilmoqda.

---

Shu bilan birga, sud tizimiga yetarli bilim va hayotiy tajribaga ega bo‘lgan 
munosib kadrlarni tanlash va lavozimga tayinlash hamda sudyalar faoliyatini xolis 
baholash jarayonlariga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari joriy 
etilmaganligi bu boradagi ishlar shaffofligining yetarlicha ta’minlanmay qolishiga 
sabab bo‘lmoqda. 
Shuningdek, sud hokimiyati tizimida korrupsiya holatlarini keltirib 
chiqaruvchi sabab va shart-sharoitlarni chuqur o‘rganish va tahlil qilish, 
korrupsiyaga qarshi kurashish va uning oldini olish tizimini samarali yo‘lga 
qo‘yish talab etilmoqda. 
Sud tizimini malakali va halol pok kadrlar bilan to‘ldirish, sud 
organlarining faoliyatida ochiqlik va shaffoflikni ta’minlash, fuqarolar va 
tadbirkorlik subyektlarining sud hokimiyatiga bo‘lgan ishonchini yanada oshirish, 
shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 27-maydagi PF-
5729-son Farmoni bilan tasdiqlangan 2019-2020-yillarda korrupsiyaga qarshi 
kurashish davlat ijrosini ta’minlash maqsadida: ko’plabislohotlaramalgaoshirildi. 
Amaliyot o`tashning keyingi haftasida fuqarolar bilan ishlash tartibi bilan 
tanishdim. Ma’lumki, sudga murojaat qilib keluvchilarning ko’pchiligi jismoniy 
shaxslar hisoblanadi. Ular turli xil masalada bu yerga tashrif buyurishadi. 
Jumladan, ma’muriy javobgarlikka tortilgan shaxslar jarimani to’lash uchun 
kvitansiya olish, shuningdek sudlanganlikning holatining olib tashlanganmi 
yo’qligini bilish uchun tashrif buyuradilar. Ular bilan ishlashda sud aparati 
xodimlari xushmuomala bo`lishga ularning yumushlarini iloji boricha oson 
qilishga urunishadi. 
Amaliyotning o’rtalariga kelib jinoyat ishi materiallarini axborot portal 
orqali elektron tarzda qabul qilishni o’rganib oldim. Jinoyat ishlari bo’yicha qaysi 
turdagi sudga oid ekspertiza va tergov harakatlari o’tkazilganligi haqida bilib 
oldim. 
Bundan tashqari sanksiya berish tartibini ham mukammal o’zlashtirib oldim. 
Shuningdek sdu ajrimini yozish tartibini ham yaxshi o’rganib oldim. 

---

Endi bevosita rejaga qaytadigan bo’lsak korrupsiyaga qarshi kurashish 
sohasidda sud tizimidda jaddal o’zgarishlar amalga oshirilib kelinmoqda. 
Kengashning sudlarda korrupsiyani keltirib chiqaruvchi omillarni tizimli ravishda 
bartaraf qilish va unga qarshi kurashish samaradorligini oshirish borasidagi 
quyidagi takliflari bir ovozdan maqullanganini ko’rishimiz mumkin. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tayinlanadigan va 
lavozimidan ozod etiladigan, faoliyatini doimiy asosda amalga oshiradigan 
Kengash raisining o‘rinbosari lavozimini joriy qilish;
Sudyalar daxlsizligini ta’minlash bo‘yicha sud inspeksiyasi negizida 
Sudyalar daxlsizligini ta’minlash va korrupsiyaning oldini olish bo‘yicha sud 
inspeksiyasini tuzish; 
Sudyalar kasbiy tayyorgarligini tashkillashtirish sho‘basini tugatish; 
Ommaviy axborot vositalari bilan hamkorlik qilish sho‘basi negizida 
matbuot xizmati va birinchi bo‘lim, shuningdek ijro apparati negizida axborot-
tahlil, murojaatlar bilan ishlash, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy 
etish va axborot xavfsizligini ta’minlash tuzilmalari hamda arxiv va devonxona 
tashkil etish. Kengashga kelib tushayotgan shikoyatlarni umumlashma tahlil qilish, 
aniqlangan kamchiliklarni bartaraf etish borasida sudyalar malaka hay’atlari bilan 
birgalikda aniq choralar belgilash vazifasini yuklash; 
sudyalarning 
odil 
sudlovni 
amalga 
oshirishdagi 
faoliyatini 
rag‘batlantirishni yo‘lga qo‘yish, “Ibratli sudya” mukofotini, odil sudlovni amalga 
oshirishda uzoq yillar samarali mehnat qilib pensiyaga chiqqan sudyalar uchun 
“Sud faxriysi” ko‘krak nishonini joriy etish; 
Kengash huzurida amaldagi moddiy va protsessual huquq normalarini 
to‘g‘ri qo‘llash bo‘yicha tavsiyaviy xarakterga ega bo‘lgan maslahatlar hamda 
sudyalarning odob-axloq qoidalarini muayyan vaziyatlarda qo‘llanilishi yuzasidan 
so‘rovlariga tushuntirishlar berish vakolatiga ega bo‘lgan jamoatchilik asosida 
faoliyat yurituvchi Sudyalar klubini (keyingi o‘rinlarda — Klub) tashkil etish. 
Klub o‘z faoliyatini Kengash tomonidan tasdiqlanadigan Nizom asosida amalga 
oshiradi va uning doimiy mas’ul a’zolari tarkibi ko‘p yillik ish tajribasiga, chuqur 

---

bilim va yuksak obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan amaldagi va faxriy sudyalar orasidan 
shakllantirilib kelinmoqda. Xulosa o’rnida shuni aytishimiz mumkinki hozirda sud 
majlislari videokonfrens-aloqa rejimida ko’rish orqali fuqarolarning qimmatli vaqti 
hamda moliyaviy jihatdan ancha yordam bo’lganini aytishimiz mumkin. Ammo, 
bazi bir muammolar ham uchrab turibdi. Jumladan mahalliy aholini u suddan bu 
sudga sarson qilish holatlari halihamon uchrab turibdi.
Amaliyotda yurgan vaqtimda eng ko’p ko’rilgan jinoyatlar toijasiga Jinoyat 
kodeksi 104,105,109167,168,169, 227,228,266,277-moddalari bilan bog’liq juda 
ko’plab sud jarayonlari bo’lib o’tdi. Yuqorida ko’rilgan barcha ishlar yuzasidan 
sud majlisi bayonnomasi hamda sud hukmini o’zim yozib amaliy ko’nikmamni 
yanada oshirib oldim. Bundan tashqari YPXXning noqonuniy qarorlari ustidan 
berilgan shikoyatlar yuzasidan o’tkazilgan sud majlisi bayonnomasi bilan tanishib 
chiqish hamda uning nusxalarini tayyorlashni o’rgandim. Shuningdek ishda 
ishtirok etuvchi shaxslarga yuboriladigan sud chaqiruv qog’ozlari, xabarnomalar 
telefonogramma, telegramma loyihalarini tayyorlashni o’rgandim.
Amaliyotni so’ngi kunlarida shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish 
protsessual majburlov chorasini sud tomonidan qay tarzida qo’llanilishini o’rganib 
oldim. Ushbu majburlov chorasi bo’yicha quyidagi bilimlarga ega bo’ldim. 
Shaxsni tibbiy muassasaga joylashtirish majburlov chorasi ekanligini, va sud 
tomonidan gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, jabrlanuvchi yoki guvohga nisbatan 
qo’llanilishini bilib oldim. O’zbekiston Respublikasi JPKning 265-moddasiga 
muvofiq, agar sud-tibbiyot yoki sud psixiatriya ekspertizasini o’tkazishda 
ayblanuvchini statsionar ko’rikdan o’tkazish zarurati vujudga kelsa, u tegishli 
tibbiy muassasaga joylashtirilishi mumkin.