Битирув малакавий иши

I. TEXNOLOGIK QISM. 

1.1. Respublikamizda kuzgi bug’doy yetishtirish va ekish jarayoniga 

qo’yiladigan agrotexnik talablar.  

O’tkazilgan tadqiqot natijalari va ilg’or xo’jaliklarning ko’p yillik tajribalari 

shuni  ko’rsatadiki,  Respublikamiz  sharoitida  bug’doy  va  arpa  kuzda  ekilganda 

ularning  hosildorligi  yuqori  bo’ladi.  Masalan,  kuzda  sepilgan  bug’doy  bahorgi 

bug’doyga  qaraganda  Qarshida  32,  Qamashida  51,  Baxmalda  esa  24  foiz 

qo’shimcha hosil bergan. Buning sababi shundaki, kuzda ko’klagan maysa bahorda 

birmuncha  qulay  sharoitda  rivojlanadi,  tuproqdagi  nam  va  ozuqa  moddalardan 

yaxshi foydalanib, barvaqt yetiladi. 

Kuzda  unib  chiqqan  bug’doy  maysalari  sovuq  tushguncha  o’zini  tutib  olsa, 

hosil yanada barakali bo’ladi. Shuning uchun sug’oriladigan va lalmikor yerlarning 

asosiy qismiga donli ekinlarni  (arpa, bug’doy) kuzda ekish  maqsadga  muvofiqdir. 

Lekin, bu O’zbekiston sharoitida  lalmikor yerlarga bahorgi donli ekinlar ekishdan 

butunlay  voz  kechish  kerak  degani  emas.  Chunki,  ayrim  yillari  kuzda 

yog’ingarchilik  deyarli  bo’lmaydi,  sovuq  esa  juda  erta  tushadi.  Ana  shunday 

kezlarda  sepilgan  urug’ning  unib  chiqishi  bahorgacha  cho’zilib  ketadi.  Tabiiyki, 

bunday hollarda dalalarda o’simlik juda siyrak bitib, bahorgi ekishga nisbatan kam 

hosil beradi. 

Ekish  muddatiga  qarab  kuzgi  bug’doy  maysalarining  qishlashi  turlicha 

bo’ladi.  Kuzgi  bug’doy  kechikib  ekilganda  o’simlik  yaxshi  shoxlab  ulgurmaydi, 

ildizi  ham  yetarli  rivojlanmagan  bo’ladi.  Natijada  uning  qishga  chidamliligi 

kamayadi,  noqulay  sharoit  tug’ilganda  maysalar  tez  siyraklashib,  nobud  bo’ladi. 

Urug’ni  haddan  tashqari  erta  ekish  ham  bo’lmaydi.  Chunki  kuz  yaxshi  kelsa, 

o’simlik  tez  o’sib,  keyinchalik  uni  sovuq  urib  ketishi  mumkin.  Urug’ni  shunday 

muddatda ekish kerakki, o’simlik kuzda   

rivojlanishdan to’xtaguncha 4-5 tadan poya chiqarishga ulgursin. Ana 

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

shunda, maysalar qishdan yaxshi chiqadi, ekin mo’l hosil beradi. 

Kuzgi  bug’doy  maysalari  harorat  5°S  dan  pastga  tushganda  o’sishdan 

to’xtaydi. Kuzgi ekinlarda to’rt-beshtadan poya hosil bo’lishi uchun maysalar unib 

chiqqanidan  to  sovuq  tushguncha  bir  kecha-kunduzlik  o’rtacha  harorat  50 

kungacha  kamida  5°S  issiq  bo’lishi  kerak.  Shunda  o’simlik  uchun  foydali  harorat 

yig’indisi  qariyib  450-480°  ga  teng  keladi.  Buning  uchun  bir  kecha-kunduzlik 

o’rtacha harorat 14-17°S bo’lganda kuzgi bug’doyni ekaverish lozim.  

Belgilangan  me’yordagi  urug’ni  ekish  kuzgi  bug’doy  maysalarining    to’liq 

bo’lishi va yaxshi saqlanishiga ijobiy ta’sir etadi. O’rtacha qalinlikda bo’lgan kuzgi 

bug’doy  maysalari  yaxshi  qishlaydi,  chunki  ular  qishgacha  tuplab  yer  betini 

qoplaydi, natijada tuproq harorati oshib, qishda ekin  muzlamaydi, bahorda esa tez 

o’sib  yetiladi.  Bu  sug’oriladigan  yerlarda  hosilni  ertaroq  yig’ishtirib  olish  va 

takroriy ekin ekishga barvaqt kirishish imkonini beradi. 

Urug’  belgilangan  me’yordan  kam  ekilsa  dalani  yovvoyi  o’t  bosib,  hosil 

kamayib  ketadi,  urug’  haddan  tashqari  qalin  sepilganda,  o’simlik  yaxshi 

tuplamaydi, boshoqlari kalta bo’lib yetiladi. Shuning uchun ham urug’ni me’yoriy 

qalinlikda  ekishga  e’tibor  berish  lozim.  Urug’ning  sifati  va  nav  xususiyati, 

shuningdek tuproq unumdorligi, bundan oldin qanday ekin yetishtirilganligi, ekish 

usuli,  muddati  hamda boshqa shart-sharoitlarga qarab ekish  me’yorini o’zgartirish 

mumkin.  Urug’  sifatsiz  bo’lib  yomon  sharoitda  ekilsa  hamda  o’simlikning  rivoji 

noqulay sharoitda kechishi kutilganda ekish me’yorini bir oz oshirish kerak.  

 

G’o’za  qator  oralariga  kuzgi  bug’doy  moslangan  kultivatorlar,  o’g’it 

sepkichlar  va  boshqa  moslamalar  yordamida  ekilmoqda.  Ammo  bu  moslama  va 

mashinalar  bug’doyning  bir  xil  chuqurlikka  ko’milishini  ta’minlamaydi,  uning 

ancha  qismi  tuproq  betida  qolib  ketadi.  Bundan  tashqari  urug’lar        g’o’za    qator  

oralig’ida   bir  tekis   taqsimlanmaydi,  ya’ni   urug’lar   egatlar    

 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

1-jadval 

Kuzgi bug’doy ekiladigan maydonlar bo’yicha ma’lumotlar 

 

Yillar 

 

Umumiy ekilgan 

maydon, 

mln. ga 

G’o’za qator oralariga ekilgan maydon 

ming ga 

umumiy maydonga 

nisbatan, % 

2008 

1,022 

343,8 

33,64 

2009 

1,059 

395,2 

37,3 

2010 

1,100 

475,2 

43,25 

2011 

1,083 

532,5 

49,16 

2012 

1,083 

632,2 

58,37 

2013 

1,083 

650,7 

60,1 

 

o’rtasida  to’planib,  pushtalarga  siyrak  tushadi.  Bu  hol  o’simliklar  uchun  zarur 

bo’lgan  oziqlanish  maydonining  bir  xil  bo’lishini  ta’minlay  olmaydi.  Natijada 

nihollar  yaxshi  tuplamaydi,  nimjon  va  siyrak  bo’lib  o’sganligi  sababli  yetarli 

miqdordagi hosilni bermaydi.  

Ochiq  maydonlarga  kuzgi  bug’doy  asosan  sanoat  tomonidan  ishlab 

chiqarilgan  SZ-3,6  va  DEM-3,6  kabi  seyalkalar  bilan  qatorlab  ekiladi.  Bunda 

qatorlar orasi 12,5-15,0 sm bo’ladi.  Lekin  bu  usul  ham o’ziga  xos kamchiliklarga 

ega:  o’simlik  qatorlarda  zich  joylashadi,  ayniqsa  rivojlanishning  dastlabki 

vaqtlarida  qator  oralari  ekin  maysalari  bilan  yetarli  qoplanmaganligi  natijasida 

dalani yovvoyi o’tlar bosib ketadi. 

Olib  borilgan  tadqiqotlarning  ko’rsatishicha  kuzgi  bug’doyni  ochiq  dala  va 

g’o’za qator oralariga tor qatorlab, ya’ni qatorlar orasini 6-7 sm qilib ekish begona 

o’tlarning chiqishi va rivojlanishiga imkoniyat  bermaydi. 

Tuplash  bo’g’inining  chuqurroq  joylashishini  va  sug’orilganda  ochilib 

qolmasligini ta’minlash maqsadida kuzgi bug’doyni sug’oriladigan yerlarda  

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

sug’orilmaydigan  yerlarga  nisbatan  chuqurroq,  ya’ni  6-8  sm  chuqurlikka  ekish 

tavsiya etiladi. Bunda yirik urug’lar chuqurroq, mayda urug’lar esa sayozroq  

ekilsa yaxshi unib chiqib, ko’p maysa beradi. Tuprog’i qattiq zichlashib qoladigan 

yerlarda  urug’  5-6  sm  chuqqurlikka  ekiladi.  Bunda  belgilangan  chuqurlikdan 

chetga chiqish ± 1 sm dan oshmasligi lozim. 

Hozirgi  paytda  xo’jaliklarda  g’o’za  qator  oralariga  bug’doy  ekish 

chuqurligini tahlil qiladigan bo’lsak, u yuqoridagi talablarga to’liq javob bermaydi, 

ya’ni  bug’doylar  bir  xil  chuqurlikka  ekilmaydi  va  yuza  bo’ylab  bir  tekis 

taqsimlanmaydi. 

Ekinlarning  serhosil  bo’lishi  ko’p  jihatdan  urug’ning  sifatiga  bog’liq.  Yirik 

va bir xil kattalikdagi urug’ ekilsa, bug’doy hosili 12-15 foizga oshadi. Binobarin, 

hosilni  o’rib  -  yanchiyotganda  urug’lik  bug’doyni  puch  va  yetilmagan  donlardan 

yaxshilab tozalash kerak. 

Bug’doy  ekish  uchun  tayyorlangan  yerlarda  tuproq  tarkibi  mayin  bo’lishi, 

katta  kesaklar  va  begona  o’tlar  bo’lmasligi  kerak.  Bunday  tayyorlangan  dalalarga 

bug’doy ekilganda ekish sifati yaxshi bo’ladi. 

G’o’za  qator  oralarini  bug’doy  ekishga  tayyorlashga  quyidagi  asosiy 

agrotexnika talablari qo’yiladi.    

1)  qator  oralari  yumshatilganda  yirik  kesaklar  hosil  bo’lmasligi  va  ularning 

o’lchami 2-2,5 sm dan oshmasligi kerak; 

2) ishlov berish chuqurligi 15-18 sm oralig’ida bo’lishi darkor; 

3) begona o’t qoldiqlari to’liq yo’qotilishi lozim; 

4) ishlov berilmay qolib ketgan joylar bo’lmasligi kerak. 

Ekish materialiga qo’yiladigan agrotexnika talablari quyidagilar-dan iborat: 

1)  urug’lik  bug’doylarning  dala  unuvchanligi  90-95%,  tozaligi  esa  97-99% 

bo’lishi kerak ; 

2) ekish uchun I, II va III klassdagi urug’larni ishlatish lozim; 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

 

3)  urug’lar  o’lchamlari  bo’yicha  saralangan  va  kimyoviy  preparatlar  bilan 

kasalliklarga qarshi dorilangan bo’lishi kerak. 

       Bug’doy ekish mashinasiga quyidagi agrotexnika talablari qo’yiladi: 

1)  Xo’jalik  sharoitini  hisobga  olib,  bug’doyning  belgilangan  qisqa 

muddatlarda (6-9 kunda) yuqori ish unumi bilan  ekilishini ta’minlash; 

2)  belgilangan  ekish  me’yori  aniq  saqlanishi,  har  bir  gektar          maydonga 

130-170  kg  bug’doy  sepilishi  kerak;  ekish  jarayonida  me’yorda  belgilanganidan 

1,5-2,5% ga chetga chiqishga ruxsat etiladi; 

3)  hamma  maydon  bo’yicha  urug’lik  bir  xil  taqsimlanishi  lozim  va 

urug’larning qo’shimcha sindirilishiga yo’l qo’yilmaydi; 

4)  urug’  belgilangan  chuqurlikka  bir  tekis  ekilishi  va    belgilangan 

chuqurlikdan  chetga  chiqish    1  sm  dan  katta  bo’lmasligi  kerak.  Urug’ni  tuprog’i 

og’ir  bo’lgan  maydonlarga  sayoz  (5-6  sm),  tuprog’i  yengil  bo’lgan  maydonlarga 

esa chuqurroq (6-8 sm) ekish zarur; 

5)  bug’doy  ekilayotganda  qatorlardan  argegatning  o’tishi  chigit  ekish  va 

g’o’za qator oralariga  ishlov  berishdagi  o’tishlar bilan  mos tushishi darkor  hamda 

yondosh qatorlardan agregat yurmasligi lozim; 

6) ekilmay qolgan joylar bo’lmasligi kerak; 

7)  maydonlarga  solinadigan  o’g’itlar  ekish  oldidan  qator  oralariga  ishlov 

berishda sepilishi lozim: 

8)  mashinaning  ish  organlari  g’o’zaning  qolgan  hosilini  to’kmasligi  va 

shikastlamasligi kerak. 

 

Kuzgi  bug’doy  ekish  jarayoni  yuqorida  keltirilgan  agrotexnika  talab-  lariga 

rioya qilingan holda olib borilsa, ekish sifatli bajariladi, yuqori hosil olishga zamin 

yaratiladi va xarajatlar kam bo’ladi. 

 

 

PDF created with pdfFactory Pro trial version 

www.pdffactory.com

---

75