Битираётган мутахассисларни тайёрлашнинг сифатига қўйиладиган талабларнинг кескин ошиб кетгани, мураккаб масалаларни ечишга фанлараро ёндашувнинг зарурияти

 
 
3.2. Sakkiz razryadli kompyuter protsessorining tuzilishi. 
 
Kompyuter protsessorining, va umuman kompyuterning tuzilishi va 
qanday ishlashini o‘rganish jarayonida – 
protsessor, xotira va 
ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalari
degan tushunchalar muhim 
tushunchalar hisoblanadi. Birinchi bobning 1.1-rasmida keltirilgan 
chizmada markaziy protsessor, tezkor xotira, diskli xotira va printer, hamda 
ularni shinalar orqali qanday bog‘langanligi ko‘rsatilgan. Keltirilgan 
chizmada markaziy protsessor qanday qismlardan iborat ekanligi ham, 
alohida ko‘rsatib o‘tilgan, bular – 
boshqarish qurilmasi, arifmetik-mantiqiy 
qurilma va registrlar to‘plamlaridir
.
Kompyuter markaziy protsessorining vazifasi - asosiy, ya’ni tezkor 
xotirada yozilgan dasturlarni bajarish hisoblanadi. Markaziy protsessorning 
bu vazifani amalga oshirish jarayonini qisqacha qilib quyidagicha ifodalash 
mumkin: markaziy protsessor xotirada yozilgan buyruqlarni chaqirib oladi, 
buyruqlarni qanday buyruqlar ekanligini aniqlaydi va ularni ma’lum bir 
ketma-ketlikda bajarilishini ta’minlaydi.
Kompyuterni va uning protsessorini tashkil etuvchi qurilmalar - 
shinalar
orqali bog‘langan bo‘ladi. Shina deganda parallel o‘tkazgichlar 
to‘plamlaridan iborat bo‘lgan, adreslar, ma’lumotlar va boshqarish 
signallarini uzatib berilishini ta’minlaydigan «qurilmalar» tushuniladi. 
Ko‘pincha shina deganda parallel o‘tkazgichlar to‘plami tushuniladi, aslida 
esa shina turli xil ma’lumotlarni uzatish uchun mo‘ljallangan qurilma 

---

75 
sifatida ishlab chiqilgandir. Uning tarkibida ma’lumotlarni uzatish 
jarayonida kerak bo‘ladigan – registrlar, turli xildagi kombinator 
elementlar va mantiqiy sxemalar mavjud bo‘ladi.
3.1-rasmda kompyuterlarda ishlatiladigan shinalarning qanday xillari 
bo‘lishi mumkinligini ko‘rsatuvchi chizma keltirilgan. Unda protsessorning 
ichida joylashgan shinalar - 
ichki shinalar
, protsessordan tashqarida 
joylashgan, uni kompyuterning boshqa qurilmalari bilan bog‘lovchi - 
tashqi shinasi
, 
xotira shinasi
va kompyuterga 
ma’lumotlarni kiritish-
chiqarishni amalga oshiruvchi shinalar
keltirilgan.
3.1-rasm. Kompyuterlarda ishlatiladigan shinalarning xillari. 
Ichki shinalar protsessor tarkibiga kirgan - boshqarish qurilmasi, 
arifmetik-mantiqiy qurilma va registrlar o‘rtasida ma’lumotlarni uzatib 
berish uchun xizmat qiladi. Tashqi shina yordamida esa - protsessor, tezkor 
xotira va ma’lumotlarni kiritish-chiqarish qurilmalari bilan bog‘lanishni 
amalga oshiriladi. 
Avvalgi kompyuterlarda va hozir ham shina orqali ma’lumotlarni 
uzatish deganda, ko‘pincha ma’lumotlarni 
parallel
tarzda uzatish 
tushuniladi. Ammo keyingi ishlab chiqarilayotgan kompyuterlarda 
ma’lumotlarni 
ketma-ket
tarzda 
uzatuvchi 
shinalardan 
ham 

---

76 
foydalanilmoqda. Bunday shinalarga misol qilib tarkibida ma’lumotlarni 
ham parallel, ham ketma-ket uzatib beruvchi PCI Express (5.10-rasmga 
qaralsin) va hozirda keng qo‘llanilayotgan ma’lumotlarni ketma-ket 
uzatuvchi USB shinalarini keltirish mumkin. 
3.2-rasmda protsessorning tashkil etuvchi qismlari va uni tezkor 
xotira bilan kanday bog‘langanligi qo‘rsatilgan. Ushbu rasm asosida 
protsessor tarkibiga kirgan qurilmalarning bajaradigan vazifalari haqida 
qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. 
3.2-rasm. Protsessorning tashkil etuvchi qismlari va
uni tezkor xotira bilan qanday bog‘langanligi. 
Boshqarish qurilmasi - buyruqlarni xotiradan chaqirish va ularni 
qanday buyruqlar ekanligini aniqlash vazifalarini bajaradi.
Arifmetik-mantiqiy qurilma esa arifmetik - qo‘shish, ayrish, 
ko‘paytirish va mantiqiy - mantiqiy qo‘shish, mantiqiy ko‘paytirish, inkor 
kabi amallarni bajaradi.
Har qanday protsessor - Intel 8080 (K580), Intel 8088, Pentium 4, 
UltraSPARС III, 8051, …, Intel Core i7 lar ham o‘zining ichki holatini aks 
ettiruvchi muhim axborotlar to‘plamlariga ega bo‘ladi. Har bir protsessor 
tarkibida ushbu axborotlar to‘plamlarini saqlash va ishlash, hamda ma’lum 

---

77 
bir vazifalarni bajarish uchun mo‘ljallangan registralar to‘plamlariga ega 
bo‘ladi. 
Protsessor ichida joylashgan registrlar to‘plamlari - uning 
ichki 
xotirasi
deb ataladi. Ichki xotira - dasturlarni bajarilishi davomida hosil 
bo‘ladigan oraliq natijalarni va boshqarish buyruqlarini vaqtincha saqlash 
vazifalarini bajaradi. Bu xotira har biri ma’lum bir vazifalarni bajarish 
uchun mo‘ljallangan, bir-nechta registrlar to‘plamlaridan iboratdir. Odatda 
ushbu registrlarning uzunliklari bir xil - 8, 16 yoki 32 razryadga ega 
bo‘ladi. Registrlar protsessorning ichida joylashganligi sababli, ularga 
ma’lumotlarni yozish (o‘qish) juda tez amalga oshiriladi.
Protsessor tarkibidagi muhim registrlardan biri