Birlashgan Millatlar tashkiloti tuzilish tarixi

BMT ning XXI asrda tutgan o`rni
XXI asrda dunyo tartiboti xalqaro munosabatlarni keng demokratlashtirish va birlamchilik huquqiga, muhim muammolarni jamoa bo'lib hal qilish mexanizmiga asoslanishi shart. Xalqaro institutlar va mexanizmlar roli jahon iqtisodiyoti va siyosatida ham kuchayib bormoqda. Xalqaro munosabatlarni muvofiqlashtirishda BMT asosiy bo‘g‘in bo'lib qolishi kerak. Hozirgi yangi siyosiy tafakkur va yangi dunyo tartibi shakllanish jarayonining o'ziga xosligi unda davlatlarning keng doirasi qatnashishidadir. Bunda BMT asosiy vazifani bajaryapti. Bosh Assambleyaning 2000-yilda bo'lib o'tgan «Ming yillik Sammiti» muhim o'rin egallaydi. Globallashuv asrida dunyo tuzumining asosiy parametrlari u qabul qilgan rezolyutsiyalarda yetarlicha aniq belgilangan1. Birinchi navbatda bu BMTning «Ming yillik Sammiti»da qabul qilingan Deklaratsiyasiga taalluqlidir. Deklaratsiya muhim ahamiyat kasb etadi. Deklaratsiyani amalga oshirishga bag'ishlangan rezolyutsiyada, uning qoidalari milliy, mintaqaviy va xalqaro miqyosda hayotga tatbiq etilishi axloqiy-siyosiy majburiyat sifatida yuklanishi ko'zda tutilgan. Deklaratsiyaning amalga oshirilishida hukumatlar individual va jamoaviy tarzda javobgar bo'lishi ta’kidlangan. BMTning barcha tizimi bu ishda davlatlarga yordam ko'rsatishga da’vat etiladi Dunyo tartiboti asosiga o'zining doimiy va universal xususiyatini isbotlagan BMT Nizomining maqsad va prinsiplari joylashtiriladi. Buning ustiga davlatlar va xalqlar o'zaro bog'liqroq va o'zaro aloqadorroq bo'lgan sharoitda ulaming imkoniyatlari va ilhomlantirish qobiliyati oshdi. Bu maqsad va prinsiplar asosida butun dunyoda adolatli va mustahkam tinchlik o'rnatiladi. So'nggi qoida BMT tomonidan alohida takidlanadi. Unga, ya’ni «demokratik va adolatli xalqaro tartibotga ko'maklashish» Bosh Assambleyaning alohida rezolyutsiyasi bag'ishlangan. Rezolyutsiyaning «demokratik va adolatli xalqaro tartibotga hamma haqli» bo'lishi haqidagi ko'rsatmasi alohida e’tiborga loyiq. Prinsiplar orasidagi inson huquqlari prinsipiga alohida e’tibor berilgan. Ta’kidlab o'tamizki, o'z taqdirini belgilash prinsipining mazmuni faqat xorij okkupatsiyasi yoki mustamlaka hukmronligi ostida qolayotgan xalqlarga taalluqlidir. Bunda davlatlarning hududiy yaxlitligini ta’min etish borasidagi tashvish o'z aksini topgan. Yangi dunyo tartibi sharoitida globallashtirishga oid tomonidan qo'yilgan masalalar orasida hal qilinishi zarur bo'lganlariga asosiy o'rin ajratilgan. U dunyodagi barcha xalqlar uchun ijobiy kuchga aylanishi zarur. Globallashtirish barchaga ulkan imkoniyatlar ochishi qayd qilinmoqda. Lekin hozirgi vaqtda uning hosili va azobi baravar taqsimlanmagan. Tegishli muammolar yechimi rang-barangligiga qaramay, insoniyat - ning birdamligiga asoslangan umumiy kelajak yaratishda qat’iy harakat qilish va keng yo'llar ochishni talab qilyapti. Bu harakatlar jamiyatning o'zgaruvchan iqtisodi va rivojlanayotgan mamlakatlar ehtiyojiga javob beradigan hamda ulaming samarali ishtirokida amalga oshiriladigan va belgilanadigan global darajadagi mablag'lar va siyosatni qo'shishi shart. Shundagina dunyo tartibotining adolatli va demokratik xarakterini ko'rish mumkin. Dunyo tartiboti asosiga yigirma birinchi asrda xalqaro munosabatlar uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan qadriyatlar kiritilmoqda. Ular quyidagilar: Erkinlik: inson huquqlarini ta’min etishda demokratiyaning eng yaxshi vosita va barchaning ishtirokiga tayanuvchi boshqaruv. Tenglik'. bironta ham inson yoki davlat taraqqiyot imtiyozlaridan mahrum qilinishi mumkin emas. Birdamlik: global muammolar yechimining og'ir yuki ijtimoiy adolat prinsiplariga binoan taqsimlanishi zarur. Dunyo tartiboti prinsiplari soniga ijtimoiy adolat prinsiplarining kiritilishi katta ahamiyatga egaligini payqamaslik mumkin emas. O'tmishdagi dunyo tizimining oliy yutug'i davlatlarning nomigagina tengligi tasdiqlanganligida edi. Tolerantlik: odamlar bir-birini madaniyati, tili, e’tiqodi turli-tumanligiga qaramay, hurmat qilishlari kerak. Jahon madaniyati va barcha sivilizatsiyalar orasidagi munosabat faol qo'llab-quwatlanishi haqidagi qoida alohida e’tiborga loyiq. Tabiatga hurmat: birlashgan harakatlar bilan tabiatni asrashni ta ’minlash. Hozirgi iste’mol va ishlab chiqarish usullari bizning kelajagimiz xotirjamligi, merosxo'rlarimiz tinchligi ehtiyoji uchun tubdan o'zgartirilishi zarur. Umumiy javobgarlik: jahon iqtisodiyoti va ijtimoiy taraqqiyoti uchun javobgarlik, shuningdek, tinchlik va xavfsizlikni ta ’minlash barcha davlatlar uchun umumiy bo'lishi kerak va ko'p tomonlama asosda amalga oshirilishi lozim. Bu qoida alohida e’tiborga loyiq. U yangi dunyo tartibotini ta’riflaydi. Umumiy javobgarlikni tan olish zarurati birinchi yil ta ’kidlanayotgani yo'q. BMTning Bosh kotibi K. Annan: «Davlatlar bizning global dunyomizda o'zining ikki tomonlama rolini puxta anglashi zarur. O'zining mustaqil javobgarligiga qo'shimcha ravishda, har bir davlat o'zining jamiyati, davlatiga munosabati bilan bu sayyorada bizning umumiy hayotimizga kafolat beradi. Davlat o'rnini bosa oladigan yoki raqobatga qodir bironta ham tuzilma yo'q» — degan edi. Umumiy javobgarlik BMT aktlarida qayta-qayta takrorlanishi tasodifiy emas. Davlatlar va hukumat rahbarlari jamiyat oldidagi javobgarligi bilan bir qatorda, dunyo xalqlari oldida umumiy tinchlikni ta ’minlash uchun kollektiv javobgarlikni ham olib boradilar. Belgilangan qoidada boshqa muhim jihat bo'lgan dunyo tizimi boshqaruvini zarur darajada ta’min etish uchun javobgarlik ham bor. Yetarlicha yuqori darajada boshqarish — insoniyat oldida turuvchi muhim va murakkab muammolar yechimining zarurati bilan aniqlanadigan yangi dunyo tartibining xarakterli xususiyatlaridan biri. Gap jamiyatni milliy va xalqaro miqyosda yuksakroq uyushtirish, mukammalroq boshqarish haqida ketmoqda. K. Annan: «Biz milliy miqyosda yaxshiroq boshqarishimiz shart, xalqaro miqyosda esa biz boshqarishni birgalikda o'rganishimiz yaxshiroqdir “ — deb ta’kidlaydi. Boshqaruv ahamiyati Bosh Assambleya rezolyutsiyalarining ko'pgina qoidalarida aks etgan. Unda dunyo tuzumining asosiy maqsadlari belgilab berilgan. Birinchi maqsad — Tinchlik, xavfsizlik va qurolsizlanish. Davlatlar orasida ham, ular ichida ham xalqlarni urush xavfidan ozod etish. Ommaviy qirg'in qurollari vujudga keltiradigan xavfni yo'qotishga intilish. Bu maqsadlarga erishish uchun aniq yo'llar ko'zda tutilgan. Xalqaro va ichki ishlarda huquq ustuvorligini ta’minlash, qonuniylikning umumiy miqyosda oshishining birinchi o'ringa qo'yilganligi e’tiborga loyiq. Xalqaro sud qarorlari bajarilishining ahamiyati uqdirib o'tiladi. Xalqaro gumanitar huquq va inson huquqlari, qurolsizlanish va qurollanish ustidan nazorat qilishga taalluqli shartnomalar bajarilishi ta’min etilishi shart. Barcha davlatlar Xalqaro jinoyat sudi nizomini tasdiqlashga da’vat etiladi. Xalqaro terrorizmga qarshi muvofiqlashtirilgan harakatlar zarurligi alohida ko'rsatilgan. Davlatlar tegishli bitimlarga iloji boricha tezroq qo'shilishga chaqiriladi. BMT rolining muhimligini oshirish va uning imkoniyatlarini kengaytirilishi ko'zda tutilmoqda. Tinchlik o'm atishda nizolarni tinch yo'l bilan hal qilish, tinch qurilish va qayta tiklash, konfliktlarni oldini olish uchun kerak bo'lgan mablag' va qurollami BMTga berib, uni tinchlik va xavfsizlikni ta ’m inlovchi samarali vositaga aylantirish vazifasi qo'yilmoqda. BMT mintaqaviy tashkilotlar bilan hamkorlikni kuchaytirishi lozim Transmilliy jinoyatchilik bilan kurash ham tinchlik va xavfsizlikni ta’minlash usullari qatoriga kiritilishi e ’tiborga loyiq. Ikkinchi maqsad — taraqqiyot, qashshoqlikni tugatish. Butun insoniyatni muhtojlikdan qutqarish va har biri uchun taraqqiyot huquqini real ta’minlash, buning uchun milliy va global miqyosda sharoit yaratish lozimligi ifodalandi. Shu bilan birga, qo‘yilgan maqsadlarga erishish har bir mamlakatda va xalqaro miqyosda yaxshi boshqarishga bog‘liq. Ko'p tomonlama savdo va moliyalar tizimi ochiq, adolatli, me’yorga asoslangan, oldindan xabar beriladigan va kamsitmaydigan bo'lishi kerak. Asosiy e’tibor rivojlanayotgan va qoloq mamlakatlarga qaratilgan bo'ladi. Bu masalalar yechimi uchun ijtimoiy tashkilotlar va xususiy sektor bilan ishonchli sherikchilik rivojlanadi. Uchinchi maqsad — umumiy atrof-muhitni himoya qilish. Atrofmuhitni saqlashning yangi etikasi va tegishli boshqaruvni qabul qilish, xususan, tegishli bitimlarni hayotga tatbiq etish va kuchga kirishi uchun hamma imkoniyatlardan foydalanish nazarda tutiladi. Atrof-muhit himoyasi haqidagi qoidalar juda cheklanganligini payqamaslik mumkin emas. Moddiy kulfat taqsimotidek, asosiy muammo yechimi ham aniqlanmagan. Shunisi ham borki, bu fikr boshqa qoidalarga ham tegishli. Rivojlangan mamlakatlar birmuncha aniq majburiyatlarni qabul qilishdan saqlanishadi. To‘rtinchi maqsad — inson huquqlari, demokratiya va yaxshi boshqaruv. Bu savollarga boshqa muammolar yechimida ham e’tibor berilgan. Ushbu holatda demokratiyani rag'batlantirish va huquq ustuvorligini kuchaytirish, shuningdek, rivojlanish huquqini o'z ichiga olgan, xalqaro e ’tirof etilgan inson huquqlari va erkinliklarini ta’minlash uchun harakatlami faollashtirish va ulami ayamaslik ifodalanadi. Beshinchi maqsad — yordamga juda muhtoj kishilami himoya qilish. Gap tabiiy ofat, genotsid, qurolli to'qnashuvlar va boshqa ijtimoiy halokatlar natijasida behad qashshoqlikka bardosh berayotgan barcha tinch aholi va bolalar himoyasi bo'yicha maxsus tadbirlar haqida boryapti. Me’yoriy hayot tiklanishi uchun himoya va yordam berish nazarda tutilgan. Bunda umumiy farovonlikka qiziqish uyg'otayotgan yangi dunyo ijtimoiy xususiyati yuzaga keladi. Oltinchi maqsad — Afrikaning o'ziga xos ehtiyojlari. Afrikaliklarga barqaror taraqqiyot va qashshoqlikni bartaraf etishda, ularning mustahkam tinchlik uchun kurashiga yordamlashish va Afrikada demokratiyaning qaror topishida ko'maklashish maqsadi ifodalangan. Afrika muammolarini hal qilishda demokratiyani mustahkamlash birinchi o'ringa qo'yilgan. Birlashgan Millatlar Tashkiloti mavqeini kuchaytirish yangi dunyo tizimining yettinchi maqsadidir. Oldingi paragraflarda sanab o ‘tiIgan maqsadlarga erishishda BMTni samarali qurolga aylantirish uchun harakatlarni ayamaslik maqsadi ifodalangan. Bunda, xalqaro uyushmaning tashkiliy tizimida BMTning rahbarlik o‘rni yana ham batafsilroq tasdiqlanmoqda. Lining faoliyatini takomillashtirish bo'yicha aniq tadbirlar nazarda tutilgan. Asosiy e ’tibor bosh vakolatli idorasi sifatida BMT siyosatini belgilash va muhokama qilish huquqi bo'lgan Bosh Assambleyaning rahbarlik o'rnini tasdiqlashga qaratilgan. Xavfsizlik Kengashiga kelsak, u faqat isloh qilinishi kerakligi aytiladi. Hech qanday islohot mezonlari ko'rsatilmagan. Shu asnoda Xavfsizlik Kengashi barcha sharoitlarda yangi dunyo tizimini tuzishda va ishlab turishida birinchi darajali rol o'ynaydi. Iqtisodiy va Ijtimoiy Kengash hamda Xalqaro sudning roli oshirilishi zarurligi ko'rsatilgan. BMTga o'z vazifasini bajarishi uchun zarur mablag' va resurslarni o'z vaqtida berilishi lozimligi alohida ta’kidlanadi. BMT va uning idoralari bilan Bretton-Vud institutlari va Butun dunyo savdo tashkiloti kabi tashkilotlar hamkorligini faollashtirish haqidagi nizom e’tiborga loyiq. Ma’lumki, bu muammo juda jiddiy bo'lib, yuqoridagi tashkilotlar o'z faoliyatida BMT bilan unchalik hisoblashmaydilar. BMTning Parlamentlararo Ittifoq orqali milliy parlamentlar bilan hamkorlikni faollashtirish ko'zda tutilgan. G'oyat muhim yo'nalish shuki, BMT day markaziy tashkilot faqatgina hukumatlararo tashkilot bo'lib qolayotganlik fakti birinchi yil muhokama qilinayotgani yo'q. Unga parlamentlar juda kam ta’sir qiladi. Olimlar parlamentlarni ifodalovchi, maslahat beruvchi organ sifatida BMTning Parlamentlararo Assambleyasini tuzishni taklif qilishmoqda. Taxminlarga ko'ra, Parlamentlararo Ittifoq bilan hamkorlik qilish hozirgi bosqichda muammolar yechimini ifodalaydi. BMT maqsadlarini amalga oshirishda xususiy sektor va hukmatga qarashli bo'lmagan tashkilotlarga o'z hissasini qo'shishga katta imkoniyatlar yaratish mo'ljallanmoqda. Bu nizom bugun muhim ahamiyatga ega. U yangi dunyo tizimining shakllanishi umumiy jarayoni va uning ishlab turishini taminlashda hozirgi dunyo iqtisodi va moliyasini belgilovchi rolga ega bo'lgan yirik kom paniyalarni jalb qilishga yo'naltirilgan. Muhim rol bu yerda BMTning hukumatga qarashli bo'lmagan tashkilotlar va ijtimoiy harakatlar bilan o'zaro aloqalariga ham ajratgan. Bu jamoatchilikning xalqaro munosabatlarga ta’siri oshayotganligining umumiy yo'nalishini aks ettiradi. Yangi dunyo tartibotining demokratiyani nafaqat xalqaro, balki milliy miqyosda ham tasdiqlanishiga ko'maklashishi kabi xususiyatini qayd qilmoq kerak. Demokratiyaga jamiyat va davlatning normal ishlashi uchun zaruriy vosita sifatida qaralmoqda. Buning tasdig'i sifatida Bosh Assambleyaning doimiy ravishda qabul qilayotgan «Hukumatlaming yangi yoki qayta tiklangan demokratiyasini mustahkamlash yo'lida qilayotgan harakatlarini Birlashgan Millatlar Tashkiloti tizimi tomonidan qo'Ilabquwatlanishi», «Demokratiyani mustahkamlash va rag'batlantirish» va «Xalqaro uyushma demokratiyani rag'batlantirishi va mustahkamlanishini qo'llashi zarur», kabi rezolyutsiyalarini dalil qilib keltirishimiz mumkin. Shunday qilib, yangi asr bo'sag'asida xalqaro uyushma kollektiv harakatlar bilan dunyo tartibotiga tegishli asoslami belgilab olishga muyassar bo'ldi. Yangi tizimda turli-tuman ishtirokchilami hurmat qilgan holda, yagona prinsip va maqsadlar asosida, barcha davlatlarning yuksak rivojlangan tizim hamkorligiga tayanishi va insoniyat birdamligi g'oyasini gavdalantirish talab etiladi. Bu tizim adolatli, demokratik bo'ladi, qonuniylik va yuqori darajali boshqaruvni ta’minlaydi. Yangi tizim fan va madaniyat, dunyo iqtisodi, barcha mamlakatlaming barqaror taraqqiyoti, tinchlik va xavfsizlikni ta’min etishdan tortib insoniyat oldida turgan asosiy muammolar yechimini topish uchun sharoit yaratadi. Bularning ahamiyatini yetarlicha baholamaslik mumkin emas. Shu bilan birga, bu holat diqqatni o'ziga qaratadiki, asosiy maqsad va prinsiplaming tasdiqlanishi yetarlicha aniq belgilangan yo'llami, ulami amalga oshirish usullari va vositalarini, awalo, iqtisodiy xarakterini ko'rsatmaydi. Umuman dunyo tuzumining ajralmas qismi ekanligini ifodalovchi yangi iqtisodiy tartibot g'oyasi e’tiborsiz qoldirilgan. Buning hammasi, yangi tartibot parametrlarini aniqlashda va yana ham ko'proq uni hayotga tatbiq etishda yechimi kutilayotgan muammolar hali kam emasligidan guvohlik bermoqda. Yuqorida esga olib o'tilgan siyosiy tafakkur qoloqligi vujudga keltirilayotgan yana bir muammo bor. Yangi dunyo tartiboti konsepsiyasida gavdalangan g'oyalar dunyoda hukm ronlik qilayotgan siyosiy tafakkuming jismiga va qoniga singgan, deb o'ylashimiz mumkinligi ham dargumon. Tegishli maqsadlarga erishish uchun ko'p narsaning amalga oshirilishi kutilmoqda. Bunga davlatlar ham, xalqaro tashkilotlar ham, jamoatchilik ham zarur harakatlar ko'rishi lozim. Alohida javobgarlik hali uni anglab yetmayotgan OAV zimmasiga tushadi. Hatto BMTning ming yillikdagi deklaratsiyasi asosiy mazmuni ham jam oatchilik e’tiboriga to'liq yetkazilmaganligini aytish yetarlidir. Ta’kidlash lozimki, insoniyat taqdiri bilan bog'liq yangi dunyo tartibotining tasdiqlanishi, davlatlar, xalqlar, umuman, dunyo jamoatchiligidan faol harakatlami talab qiladi. Bu holni anglab yetmay turib, muvaffaqiyatga umid bog'lash qiyin. XXI asr har bir inson va davlat hayotida xalqaro munosabatlar rolining rivoji, yo'nalishi o'sishini ko'rsatmoqda, bu xalqaro huquq rivojiga ham olib kelishi muqarrar. XXI asrdagi tarixiy taraqqiyot barcha mamlakatlami yagona jahon hamjamiyati bilan bog'lab, globallashuv jarayonining tobora chuqurlashuvi bilan xarakterlanadi. Nafaqat tinchlik, balki insoniyat omon qolmog'ining o'zi ham davlatlarning keng hamkorligiga bog'liq. Dunyoda bo'layotgan o'zgarishlar yangi dunyo tartibi va tegishli huquqiy tartibotning yaratilishini talab qilmoqda. BMT davlatlarni «yo'naltirilgan adolatli xalqaro tartibot va demokratiyaga ko'maklashishni xalqaro hamkorlikni rivojlantirish yo'li bilan davom ettirishga»1 chaqiradi. Bugun hatto qudratli davlat ham yakka holda o'z fuqarolarining va o'zining xavfsizligini ta’minlay olmaydi. Shu faktni anglab yetish milliy va xalqaro xavfsizlik konsepsiyasini qayta ko'rib chiqishga olib keladi. Bu bo'lajak o'zgarishlarning muhim xarakteri haqida guvohlik beruvchi muhim nuqtayi nazardir. Yangi jahon tartiboti va uning amal qilishini ta’minlovchi qurol xalqaro huquqdir. Shu bois BMTning eng asosiy hujjatlarida xalqaro munosabatlarda huquqning ustunligini ta’minlash ahamiyatining ta’kidlanishi tasodifiy emas. Nafaqat davlatlar orasidagi munosabatlarda, balki ularning ichki hayotida ham xalqaro huquqning roli o'sib bormoqda. Globallashuv kelajakda jamiyat hayotini baynalmilallashtirishga, xalqaro aloqalar rolining o'sishiga olib keladi. Shunga muvofiq ravishda xalqaro huquqning davlat hayotiga va qisman uning huquqiga ta’siri kuchayadi. Yagona xalqaro va ichki qonuniylik holati paydo bo'ladi. Buning ahamiyati yuqori baholanmoqda, BMT ming yillikning 2000-yilgi deklaratsiyasida asosiy vazifalardan biri sifatida «xalqaro va ichki ishlarda huquq ustuvorligiga hurmatni oshirish», qayd etilgan. Shuning uchun parlament a’zolari va sudyalar hamda boshqa yurist - larga xalqaro-huquqiy bilimlar nihoyatda zarur. M a’lum darajada bu bilimlar har qanday yuridik ta’limning tarkibiy qismiga aylanishi kerak. Busiz xalqaro hayot taraqqiyotida yo'l topishning iloji yo'q. Xullas, xalqaro huquq jismoniy va yuridik shaxslar manfaati va huquqi himoyasida tobora katta ahamiyatga ega bo'lib bormoqda. Xalqaro-huquqiy madaniyatning shakllanishida ommaviy axborot vositalarining alohida o‘rni bor. Afsuski, ular bu vazifani uddalay olmayotganligini qayd qilishga to ‘g‘ri keladi. Xalqaro siyosiy va u bilan bog'liq huquqiy muam molarni noto‘g‘ri, b a’zida esa latifanam o ko'rinishda yoritilmoqda. Xalqaro jurnalist xalqaro huquq sohasidan boxabar bo‘lmog‘i kerak. Xalqaro amaliyotda mavjud muammolar BMTni xalqaro-huquqiy bilimlarni yoyish va xalqaro huquqni o‘rganishni rag'batlantirish bo'yicha qator tadbirlar qabul qilishga undadi. Bunga BMTning xalqaro huquqning o‘n yilligi dasturi bag'ishlangan. BMTning kotibiyati 2001 -yili xalqaro huquqni o'rganishning ahamiyati va uni o‘qitishni kengaytirish haqidagi «Butun dunyodagi yuridik fakultetlari dekanlariga murojaatnoma»ni qabul qildi. Unda keng omma orasida xalqaro huquq haqidagi axborotni tarqatishda yuristlarning mas’uliyati alohida ta’kidlanadi. Xalqaro huquqqa faqat kasbiy nuqtayi nazardan qarash noto‘g‘ri bo'lgan bo'lardi. U xalqlar orasida muomala madaniyatining umuminsoniy madaniyatning muhim elementi bo'lib xizmat qiladi. Bu yerda baynalmilal muomalaning ko'p asrlik tajribasini o'z ichiga olgan insoniyat madaniy merosining muhim unsuri haqida gap bormoqda. Hoziigi zamonning muhim muammolaridan — baynalmilal ongning shakllanishi, dini, madaniyati, irqidan qat’i nazar, insonlami bir-biriga hurmat ruhida tarbiyalash muammolarini hal etishida xalqaro huquq yordam beradi. Bunday ong dunyo madaniyatining muhim elementi bo'lib, uning qaror topishi xalqaro va etnik aholi orasida ziddiyatlarning yo'qolishida hal qiluvchi me’yorga ega. Shiddat bilan rivojlanayotgan hozirgi davrda kelajak haqida aniq tasavvurga ega bo'lmay turib davlatning milliy va xalqaro-huquqiy tizimini lozim darajada takomillashtirish borasidagi izchil va samarali siyosati haqida so‘z ham bo'lishi mumkin emas. Odamlar kelajakka nafaqat qiziqish bilan, balki xavotirlanib boqmoqdalar. Agar XX asr va XXI asrni qanday kutib olishganini taqqoslasak, odamlarning kelajakka beqiyos katta umid bilan qaraganlari m a’lum bo'ladi. Bunga sabablar bisyor. Insoniyat tsivilizatsiyaga xavf solayotgan jiddiy muammolarga duch kelib qoldi. Yadro halokati xavfi bartaraf qilinmagani, davlatlar ichida birin-ketin qurolli to‘qnashuvlar alangalanayotgani, xalqaro terrorizm qurbonlari sonining ortayotgani, iqlimiy o'zgarishlar xavfining oshishi, yuqumli kasalliklardan millionlab odamlaming halok bo'lishi, ochlikdan va yarim ochlikdan ko'pgina odamlarning hayotdan ko'z yumishlarini esga olish kifoya. Tabiiy ravishda savol tug'iladi: bunday vaziyatning sabablari nimada? Nima uchun odamlar o'z tinchligini ta ’minlay ololmayapti? Buning sababi, jamiyat boshqaruvini milliy va xalqaro miqyosda tashkil etish saviyasida, deb o'ylashga barcha asoslar bor. Ishlab chiqarish kuchlari, fan va texnika taraqqiyoti shunday yuksaklikka erishdiki, bu amalda har qanday muammoni yechishga imkon beradi. Faqatgina mavjud imkoniyatdan to'g'ri foydalana olish kerak, xolos. XXI asr sezilarli darajada globallashuv jarayonining o'sishi bilan xarakterlanadi. Biz global bosqich davriga qadam bosdik. Globallashish faqatgina iqtisodga tegishli, degan fikr keng tarqalgan. Bu fikrlarning asossizligi yetarlicha ravshan, u xalqaro aktlarda ham ta’kidlanmoqda. BMT Bosh Assambleyasining 2000-yildagi 55/102 rezolyutsiyasida aytilishicha, «globallashuv nafaqat iqtisodiy jarayon bo'lib qolmay, u ijtimoiy, siyosiy, ekologik, madaniy va huquqiy jihatlarga ham ega». G loballashuv tsivilizatsiya konsepsiyasining o'ziga ham o'zgarishlar kiritadi. Bu bilan har bir davlat o'zining ham ichki, ham xalqaro faoliyatida ko'proq hisoblashishga to'g'ri kelmoqda. Ko'pchilik falokatlami yoki, hech bo'lmaganda, ulaming asosiylarini globallashuvga ag'darishga intiladilar. Globallashuvga qarshi bo'lgan antiglobalistlar harakatining sababi mana shundan kelib chiqadi. Ammo, aslida globallashuv jarayoni milliy va xalqaro miqyosdagi tashkiliy nuqsonlami faqat oshkor qiladi, xolos. Ko'pchilik mutaxassislar iste’molchi jamoalarning inqirozi dunyo resurslarining kamayib ketishiga, dunyodagi ko'pchilik aholining qashshoqlashishiga olib kelishini ta’kidlamoqdalar. Boy mamlakatlarda yashovchi Yer kurrasi aholisining beshdan bir qismi dunyo resurslarining 80% foizini ishlatishadi. Boshqa tomondan, qoloq mamlakatlar ijtimoiy-siyosiy tizimining rivojlanmaganligi ularga aholining eng oddiy kundalik ehtiyojini qondirishga ham imkoniyat bermayapti. Bularning hammasi asosan sanoati rivojlangan yetakchi mamlakatlar manfaatlariga xizmat qiladi va xalqaro tizimda ham o'z aksini topadi. Boy davlatlar boshqa mamlakatlaming madaniyati va o'ziga xos hayot tarzi bilan hisoblashmay, ularga o'zining mafkurasini, o'z qadriyatlari tizimini majburan tiqishtirishga intiladilar. Natijada boy davlatlarning siyosatidan norozilik kuchayib, ichki va xalqaro ziddiyatlaming soni oshayotganligi turli usul va shakllarda ifodalanmoqda. Hozirgi vaqtda milliy va xalqaro miqyosdagi tizimiy qarama-qarshiliklar shunday keskinlikka yetdiki, bu holat boshqa inqirozli holatlami ham vujudga keltirmoqda. Bu jihatdan Amerika sotsiologiyasi yetakchisi D. Bell jamiyat iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy faoliyatda uyg'unlikka erishsagina samarali ishlaydi, lekin hozirgi global iqtisodiyotda ochiq nomuvofiqlik mavjud degan fikri qiziqish uyg'otadi, uning quyidagi bayonoti alohida e’tiborga loyiq: «Men iqtisodda sotsialistman, siyosatda liberal». Bunda iqtisodiy tizimni tubdan qayta tashkil etish zaruratini tan olish, davlatning demokratik xarakterini ta’min etishda rolini oshirish g'oyalarini ko'rish mumkin. Insoniyat oldida turgan muammolar yechimini yaratish orqali yangi dunyoviy tartib-qoidani hal etish mumkin. BMT Bosh Assambleyasining e’tirof etishicha, «faqat keng va qat’iy harakat yo'li bilan, siyosatni va global miqyosdagi tadbirlami qo'llab, insoniyatimiz uchun uning rang-barangligiga asoslangan umumiy kelajak yaratibgina, haqiqiy insoniy qiyofaga ega va barchani qamrab oluvchi globallashishga erishish mumkin»1. M a’lumki, insoniyatning birlashishiga qarshi turuvchilar Shimol va Janub manfaatlari kelishmasligini pesh qilishadi, so'nggi vaqtlarda islom va xristian tsivilizatsiyasining o'zaro qarshi turishiga alohida urg‘u berilyapti. Shimol va Janub qarama-qarshiligini inson hayoti uchun oddiy sharoitlar yaratishda, Janubga zaruriy yordam ko'rsatish yo'li bilan bartaraf etish mumkin. Bu katta fidoiylikni talab qilmaydi, lekin yutuq katta bo'ladi. Islom to'g'risidagi fikrga kelganda esa, terrorizm bu dindan paydo bo'layotgani yo'q, balki ayrim guruh va tashkilotlar o'z jinoiy faoliyatini oqlash uchun undan foydalanishga urinayotganidan kelib chiqmoqda. Bu haqda musulmon davlatlarining xatti-harakatlari guvohlik bermoqda. Ular o'z madaniyati va tsivilizatsiyasining o'ziga xosligi, o'zlarining hurmati uchun kurashmoqdalar. Shu bilan birga, ular umumiy manfaatlar ta’min etilishiga hissa qo'shishga tayyor ekanligi haqida bayonot berishmoqda, xususan, ular ko'plab qurbonlarga olib keluvchi terrorizmni qat’iy qoralashmoqda. «Islom konferensiyasi» tashkiloti tomonidan qabul qilingan Dakar deklaratsiyasida (dekabr 1991-y.) «Biz islom dini ta’limotiga qarshi boruvchi terrorizm faoliyatini (hodisasini) qat’iy qoralashimizni yana bir bor ta ’kidlaymiz. Biz qonun doirasida va xalqaro huquq prinsiplarini hurmat qilgan holda jahon hamjamiyati bilan xalqaro terrorizmning barcha shakl va ko'rinishlariga qarshi kurashda chin dildan hamkorligimizni tasdiqlaymiz», deyilgan. Ma’lumki, «Islom konferensiyasi» tashkiloti AQSHda sodir etilgan terroristik aktni keskin qoralaydi. Shunday qilib, insoniyat birligi g'oyasini o'zida namoyon etuvchi dunyo tartiboti tasdig'i yo'lida yengib bo'lmaydigan to'siqlar yo'q. Uning ustiga, bu davr talabidir. Tinchlik va insoniyatning omon qolishi faqat davlatlar hamda xalqlarning hamkorlikdagi harakati bilan ta’minlanishi mumkin. Bugun har bir mamlakatning tinchligi va xavfsizligi xalqaro tizimning ahvoliga bog'liq. Bu vaziyatlaming ahamiyatini davlatlarning tashqi siyosat rahbarlari tez-tez ta’kidlaydilar. Kanada va Norvegiyaning tashqi ishlar vazirlari L. Eksvorti va K. Volebak «Yangi dunyoni shakllanishi uchun yangi diplomatiyaning qat’iy zarurligi» nomli maqolalarida «Bugungi dunyoda alohida davlat tomonidan mustaqil bajariladigan ishlar kam qoldi. Kelajakni kutgandan ko'ra, biz o'zimizning ixtiyorimizdagi mavjud ko'p tomonlamali muassasalarni ishlatishimiz zarur»1, deb yozishgan. Yangi dunyo tizimining shakllanishi yo'lidagi asosiy to'siq obyektiv emas, balki subyektiv xarakterga ega bo'lib, bunda yetakchi siyosiy tafakkur zamon talabidan mohiyatan ortda qolmoqda. Bu holat, hatto xalqaro anjumanlarda ham birinchi yil belgilanayotgani yo'q. 1991 -yilgi Stokgolm konferensiyasida qabul qilingan rezolyutsiyada, xususan, Siyosiy tafakkur qoloqligi hodisasining ikkinchi jihati, yangi dunyo tartibi va uni shakllantirish yo'llari haqida aniq tasawuming yo'qligidan iborat. Bu jihatning ahamiyati haqida davlat rahbarlari muntazam gapirishayapti. XXRning sobiq raisi Szyan Szemin «Insoniyat XXI asrga qadam qo'ydi. Biz XX asr xalqaro munosabatlari tajribasidan nimalarni o'zimiz bilan birga olishimiz mumkin? XXI asrda xalqaro munosabatlar qanday bo'lishi lozim? Bu savollar haqqoniy ravishda har bir mamlakat xalqi oldida, har bir siyosatchi oldida turibdi»3, — degan edi. Ko'pchilik nazariyotchilar xalqaro munosabatlaming global tizimini qayta tashkil etish zarurligini inobatga olishadi. Lekin shu bilan birga yangi tizim qanaqa bo'lishi va qanday yo'llar bilan maqsadga erishish lozimligida hamjihatlikdan uzoqdalar. Bularning hammasi tasodifiy emas.