|
ВАРАХША — қад. шаҳар харобаси. Бухородан 40 км шим.-ғарбда, Дашти Урганжи кўлининг қад. Ражфандун воҳасида жойлашган. В. майд. 9 га ва бал. 10— 20 м ли улкан тепа шаклида сақланган. В. ва унинг атрофида В. А. Шишкин (1937-39, 1947-54) кенг кўламда археологик тадқиқотлар олиб борган; А. Муҳаммаджонов (1975—77), О. В. Обельченко (1977—79), Г. В. Шишкина (1987—90) ҳам В.нинг айрим қисмларида қазишмалар олиб боришган. Археологик қазишмалардан маълум бўлишича, В. мил. ав. 2-а.да бир-бирига туташган бир нечта истеҳкомли қишлоқлар тарзида қад кўтарган. В. харобаларининг шим.-ғарбида қад. қўрғонлардан бирининг ташқи девори ҳамда ярим доира шаклдаги буржи (ички саҳни 4,5x5 м) кавлаб ўрганилган. Девор (қалинлиги 1,8—1,9 м) хом ғиштдан (ҳажми 37x41x10 см) қурилган. Девор ва буржларида пайконсимон нишон туйнуклари (ички томони 38—40 см, ташқариси 75—80 см, кенглиги 20—22 см) очилган. Мил. ав. 2— 1-а.ларда ва мил. 1— 2-а.ларда В. ва унинг атрофида маданий ҳаёт гуллаган. 3—4-аларда В. таназзулга учраган. 5-а.да В. яна тикланиб Бухоронинг қад. ҳукмдорлари — бухорхудотларнинг қароргоҳига айланган. Шу даврда В. мустаҳкам девор б-н ўралган, унинг жан. қис-мида арк қурилган. 8—10-а.ларда айниқса обод бўлган. В. ва унинг атрофлари 12 канал б-н суғорилиб, Ражфандун воҳасидаги энг йирик ва марказий қалъалардан бирига айланган. Бухоро ва Хоразм оралиғидаги карвон йўли В. орқали ўтган (Истахрий ва Ибн Ҳавқал маълумотлари). Ҳар ўн беш кунда В.да бир кунлик, йил охирида 20 кунлик бозор сайливарзон, яъни деҳқонлар янги йили) ўтказилган (Наршахий). Бухорхудотлар қароргоҳи қилиниши б-н В. йирик шаҳарга айланган. 11—12-а. ларда унинг ҳудуди энига 6 км дан зиёд бўлган. 12-а.да В. воҳасидаги ҳаёт тўсатдан номаълум сабабларга кура тўхтаб қолган.
Меъморлиги ва санъати. 1949—54 й.ларда В. тарихи ва меъморлиги ўрганилди. Квадрат шаклдаги йирик хом ғиштлардан қўшминора тарзида ўраб чиқилган тагкурси (бал. 15 м)ларнинг бирига подшо capoйи ва иккинчисига соқчихонали дарвозахона бино қилинган. Аркнинг шарқий қисмида томи равоқсимон гумбаз тарзида ёпилган узун йўлаксимон (навкархона ва дарвозахона) хоналар мавжуд бўлган. Аркнинг марказида жан. томони мудофаа деворига ёндошган В. ҳукмдорининг саройи жойлашган. У Шарқий (11,5x17 м) ва Ғарбий (6,6x7,25 м) меҳмонхона ҳамда Қизил хона (зал) (8,5x12 м) лардан иборат бўлган. Сарой ғарб томонидан 3 равокли ганчкори устунлар ўрнатилган ҳашаматли пешайвон б-н ўралган. Айвон равоқларининг устунлари ва тоқилари ганчкори қабартма тасвирлар ҳамда турли хил гирихлар б-н безатилган. Саройнинг Кизил хона ва Шарқий меҳмонхоналари тўла кавлаб очилган. Хона деворлари майда сомонли лой сувоқ устидан юпқа ганч сувоқ қилиниб, деворий расмлар қизил, сариқ, кулранг, қора, зангори, пушти ва жигарранг бўёқлар б-н безатилган. Уларда турли хил манзаралар, фил минган шаҳзода ва чокарларнинг олд ва ортдан човут солган қоплонлар б-н олишуви; қайрилиб нишонга камондан ўқ узаётган от устидаги чавандоз, қанотли туя шаклидаги олтин тахтда ўтирган ҳукмдор тасвирланган.
Шарқий меҳмонхона деворида тиз чўкиб, қўлида қадаҳ тутган малика, белида шамшир, бир қўлида қисқич уш-лаган подшоҳ, ўртада вазасимом оташ-гохда ёниб турган муқаддас олов-азар-хурро, оташгохдан ўнгда белига хан-жар тақилган шаҳзоданинг тиз чўкиб ибодат қилаётган тасвири ёки совут ва дубулға кийган, қўлларида найза, қал-қон ушлаган суворийларнинг жанг қилаётган, шунингдек бутазор, тўқай ичидаги ов манзараси каби тасвирлар айниқса диққатга сазовордир.
Археологик топилмалардан аниклани-шича, жан. хоналарнинг иккинчи қава-тидаги хона ганчкори нақшлар б-н безатилган экан. Кўплаб топилган қабарт-ма ганчкори нақшлар орасида ҳовузда сузиб юрган балиқлар, елкасидан ўқ еган архар, елиб бораётган жайран, беданалар, аёл бошли бахт қуши — Ҳумо, ҳамлага тайёрланаётган аждарҳо, тақимига садоқ боғлаган суворий ҳамда кўпдан-кўп аёлларнинг бош қисмлари б-н бир қаторда турли хил ислимий ва гириҳ парчалари учрайди.
Ад.: Шишкин В. А., Варахша, М., 1963; Наршахий, Бухоро тарихи, Т., 1966.
ВАРД (суғдийча — бута, шох-шабба) — даре ўзанлари ва улардан бошланган йи-рик тармоқлар оқимини тўсиб, канал-ларга сув чиқаришда фойдаланиладиган шох-шабба ўрами. В. атамаси Хоразмда «навард», Зарафшон водийсида «наво-ла», Фарғона водийсида «ўлук», Чирчиқ ҳамда Сирдарё воҳаларида эса «қорабу-ра» шаклларида талаффуз этилади. Бу атамалар «шох-шабба ўрами» маъноси-ни англатиб, улардан сув хўжалигида қадимдан кенг фойдаланиб келинган.
В.лар, ораси тош, чим ва шағал б-н тўлдирилган цилиндр шаклидаги шох-шабба ва қамиш ўрами бўлиб, юлғун навдаларидан эшилган белбоғлар б-н уч ёки тўрт еридан маҳкам боғлаб ясалган. Манбаларда таърифланишича, В.лар ўрамининг айланаси 3—4 кишининг қучоғига тенг бўлиб, оғирлиги 50 кг дан 2—3 т гача етган. Муҳаммад Юсуфнинг ёзишича, Амударёнинг йирик тармоқлари: Чуманой, Чанглибосув ва Терсоқар ўзанларини боғлаш учун таш-ланган ҳар бир наварднинг уз. 60 газ, айланаси 20—30 газга яқин бўлган. Навард ёки қорабуралардан бош тўғонлар-ни қуришдан тортиб, қирғоқларнинг сув ўпириб кетган жойларини тиклаш-гача бўлган ишларда кенг фойдаланил-ган. Чунки улар ирригация хўжалиги учун техникавий жиҳатдан жуда қулай ва сувга чидамли ускуна ҳисобланган.
Ад:. Муҳаммаджонов А., Ўзбекис-тоннинг қадимги гидротехника иншоотлари, Т., 1997.
Do'stlaringiz bilan baham: |
