Birinchi renessans hodisaning yirik namoyondasi Imom Motrudiy hayoti va faoliyati

Birinchi renessans hodisaning yirik namoyondasi Imom Motrudiy hayoti va faoliyati
Abu Mansur Motrudiyning to’liq ismi Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Abu Mansur al-Motrudiy as Samarqandiy 853 - 944 yillarda Samarqandda yashab o’tgan. Imom, fiqh olimi mutakallim, motrudiylik ta’limoti asoschisi. Imom al-huda (hidoyatga etaklovchi imom), Imom al mutakallimin (Mutakallimlar imomi), Rais ahli sunna val-jamoa (Ahli sunna val -jamoa raisi), Al –Imom az-zohid (Zohid imom), Musahhih ahli sunna val jamoa (Ahli sunna val jamoa musahhihi) kabi sharafli nomlar bilan e’tirof etilgan. Nomi esa Samarqand yaqinida joylashgan Motrud qishlog’iga nisbat berilgan. Motrudiyning hayoti va ilmiy merosi aks etgan tarixiy manbalar bizgacha juda kam etib kelgan.
Jumladan, “Aqidai islomiya” (1992 yil) va “Qandiya” (1994 yil), “Kitabu talxis al-bayon fi zikriy firaqi ahlul adyon” (turli dinlardagi firqalarning farqlari haqida qisqacha bayon), “Faslul xitob ba vaslul ahbob” (do’stlar diydoridan so’z xitob etmak), “Samariya”ning bir necha qo’lyozma va toshbosma nushalari. Shaxs Abdulhaq Buxoriyning “Takmimul iymon va taqviyatul ayqon” (Imonni kamolga etkazish va ishonchni quvvatlash). Turkiyaning Istanbul shahrida professor Fathullo Hulayf tahiyasida chop etilgan Imom al Motrudiyning “Tavhid” kabi kitoblari bizgacha etib kelgan.
Motrudiyning hayoti va ilmiy merosi aks etgan tarixiy manbalardan o’zi va otasining ismi Muhammad va bobosining ismi Mahmud ekanligi haqidagi qaydlardan boshqa ma’lumotlar uchramaydi.
Manbalarda Motrudiyning qo’yidagi ikki evarasi ya’ni qizining nevalarini haqida ma’lumotlar kelgan: Ash –Shayx al-Qoziy al-Hasan al-Motrudiy (vaf.1059) va Al-Qoziy Abul Hasan Ali ibn al-Hasan al-Motrudiy (vaf.1117).
O’tgan tarixnaveslar ul zotning naslu nasablarini ansoriylardan biri, ya’ni Hazrati Payg’ambarning Madina shahriga hijratlari vaqtida ul zotu sharifni ilk mehmon qilgan Abu Ayub Holid ibn Zayd ibn Qulayb al ansoriy avlodidan ekanliklarini yozishsa-da, ota-onalari va oilalari haqida hech bir ma’lumot berishmagan.
Imom Motrudiy ilmda, islomda shariati ehyoda va sunnatu soniyada nihoyatda beqiyos xizmatlari uchun katta shuhrat qozonganlar. Abul Muin Nasafiy “Tabsirat al- adilla” asarida Motrudiyning ilmiy mavqei va kalom ilmidagi qadr-qimmatini yuksak baholab, qo’yidagi so’zlarni bayon qilgan: “Movorounnahrda Motrudiydan tashqari barcha hanafiy olimlar mavjud bo’lmaganida ham, Abu Mansur Motrudiy ularning o’rniga kifoya qilar edi. Chunki u shunday zotki ilm ummonining eng qa’riga sho’ng’ib undan duru gavharlarni olib chiqdi va diniy xujjatlarni o’zining fasohati, mislsiz zavokati bilan ziynatladi. Shuning uchun u vafot etganida, Shayx Abul Qosim al-Hakim ass-Samarqandiy uning qabri ustiga “Ushbu qabr ilmlarni o’z nafaslarigacha qamrab olgan, uni tarqatishda ko’p zahmatlar chekkani, qoldirgan me’rosi ko’p madh qilingan va o’zining umr daraxtidan ko’plab mevalar tera olgan zotning qabridir”, deb yozishlariga buyurgan edi. Motrudiyning “Ta’vilot al-Qur’on al-karim” (Qur’oni karimning ta’villari) nomli tafsiri o’z davrida mashhur bo’lgan va ko’plab olimlar ushbu asarni qo’yidagicha yuksak baholagan: “Motrudiy imomlarning ulug’i va millatning ustuni edi. Uning Qur’onga yozgan tafsiri barcha chigalliklarni ochib beruvchi, inson qalbidagi shubhali qora bulutlarni haydovchi hamda nihoyatda balig’ vasf ila yaratilgan asardir. Alloh shunday kitobni yozgan zotga salomini yo’llasin.
Motrudiyning mavqei va martabasi nihoyatda yuqori bo’lgan. Uning ilgari surgan aqidaviy qarashlari Movorounnahrda aksariyat xanafiy ulamolar tomonidan qo’llab-quvvatlangan. Shuningdek, Motrudiyning g’oyalari o’sha davrda Movorounnahrda paydo bo’lgan turli aqidaviy toifalar rivojiga tusqinlik qilgan ta’limot sifatida e’tirof etilgan. Tarixiy manballarda ta’kidlanishicha, Motrudiy uch yo’nalish: kalom, tafsir va fiqh bo’yicha asarlar yozgan.
Abul Muin Nasafiy o’zining “Tabsirat al adilla” asarida Motrudiyning qo’yidagi asarlarini sanab o’tadi va ma’lumot beradi: “Kitob att –tavhit” (tavhit kitobi), “Ta’vilot al Qur’on al karim” (Qur’oni karim tavillari), “Kitob al –maqolat” (Maqolatlar kitobi), “Kitob radd al-avoil al-adilla lill Ka’biy” (Ka’biyning avvalgi dalilariga raddiyalar), “Kitob bayon vahm al-mu’tazila” (Mu’tazilalarning da’volari bayoni), “Kitob fir radd allal qaromita” (Qaramatiylarga qarshi raddiyalar) va bundan tashqari yana 10 dan ortiq asarlari haqida ma’lumot beradi.
Tarixiy manbalarda Imom Motrudiyning ustozlari Abu Bakr Ahmad al-Juzjoniy, Abu Nasr Ahmad al-Iyoziy, Nasr Ibn Yahyo al-Balxiy va Muhammad ibn Fazl kabi zukko allomalardan islom ilohiyotining sir asrorlarini o’rganganligi haqida ma’lumotlar beradi. Abu Toxir Xoja (vaf.1874) ning xabariga ko’ra, imom Motrudiy Ali Arrastug’fani Ishoq ibn Muhammad ass Samarqandiy, Abd al-Karim ibn Muso al Pazdaviy kabi shogirdlarni voyaga etkazgan. Motrudiy o’z mulohazalarida islom diniga soya soladigan g’oyalarni sinchkovlik bilan tekshirib o’rgangan va o’z qarashlariga maqbul bo’zladigan g’oyalarni qabul qilgan va shunga da’vat etgan. Motrudiy fikricha, bilim ikki xil ko’rinishda namoyon bo’ladi. Birinchisi-Allohning bilimi (al –ilm billoh) uning ilmi mutlaq haqiqatdir. Ikkinchi ko’rinishi esa Alloh to’g’risidagi bilim u (ilm Olloh deb yuritilgan). Motrudiy nazarida Alloh olam va insonni bilish bir-biriga tutash nuqtalarga ega. Ular aql, hissiy mushohada va xabarlar orqali bilinadi. Xabarlar oddiy, birinchi shaxslardan bevosita etib kelgan xabar (mutavotir xabar) va payg’ambar tomonidan etkazilgan xabar ko’rinishlariga egadir. Bunda ilohiy vahiy, payg’ambardan etib kelgan xabarlarning mavqei yuksakdir. Xabar bilan birgalikda jonli mushohadaning ahamiyat ham muhimdir.
Motrudiy ta’limotiga ko’ra aql, ayniqsa nazariy bilim (ilmu-n-nazar) maqomi juda kuchli shu bilan birga aqlning sezgilar bilan o’zaro munosabati tasodifiy emas. Beshta sezgi a’zolari va ichki tuyg’u aql uchun xizmatkor vazifasini o’taydi va bu oddiy tushuncha idrok bo’la oladi. Sezgi organlarining idrok bo’la olish darajasida yaratilganligi Motrudiy nazarida kuchli dalildir. Aql esa o’z navbatida ular ustidan nazorat qiladi. Inson aql tufayli Olloh va olamni taniydi. Lekin inson ixtiyoridagi yagona haqiqiy yo’l bu Olloh ilmidir.
Motrudiy ta’limotiga nazar tashlar ekanmiz, ilmi kalom ilmining asoschi ekanligini guvohi bo’lamiz. Fanda ilmi kalomning faoliyatini uch davrga bo’lib o’rganiladi. Birinchi davri “Mu’taziliya” nomi bilan bog’liq. Ilk islomda ilohiyot oqimlaridan biri bo’lgan mu’taziliyalarni Abbosiy xalifalar, jumladan, ma’mun, mu’tasim va vosiq davrlarida xalifalikning rasmiy e’tiqodiy ta’limoti sifatida tan olingandir. O’sha davrda mu’taziliylar oqimi sun’iy oqimga juda katta xavf solar edilar. Ularning falsafiy qarashlari bo’lgan ratsionalistik tuzulish qurollariga qarshi sun’iy oqimimizda biror bir tuzilma ishlab chiqilmagan edi. Ularga qarshi sunniy fiqxshunoslar Qur’on va hadislardan javob topishga xarakat qilardilar. Ilohiyotshunoslikning asosi hisoblangan kalom ilmi hali beri shakllanmagan edi. Huquqshunoslik (fiqh) bilan ilohiyotshunoslik ilm sifatida ajralmagan, har ikki sohada ilm yurituvchilarni “faqih” deb atar edilar.
Ikkinchi davr kalom ilmi va e’tiqodiy ta’limotining eng yuqori chuqqisi hisoblanib, bu davrda (X asr boshlarida) sunniy oqimdagi ikki raviya motrudiya va ash’ariya vujudga keladi. Ularning asoschilari mashhur sunniy imomlar- Abu Mansur Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud Motrudiy (944 yilda vafot etgan) va Abul Hasan Ali ibn Ismoil Ash’ariy (873-935) edilar. X asrga kelib ilohiyot sohasi ilm fan sifatida fiqhdan ajralib chiqadi. Natijada, shar’iy huquqshunoslik ilmini “fiqxshunoslik” deb atashib, bu ilmni yurituvchilarni esa “faqihlar” deb atashadi. Ilohiyotshunoslik ilmini esa, “kalom ilmi” deb atashib, uni yurituvchilarni “mutakallim” deb atash qabul qilingan.
Uchinchi davrga kelib, kalom ilmiy falsafiy nazariyaga berildi va firqalarning tuzilishiga bir hisobda turli falsafalarga qarshi kurash olib bordi. Bu ishlarning boshida alloma Muhammad G’azzoliy turdi va Muhammad Shahristoniy, Faxruddin Balxiy, Faxruddin Roziy, Izuddin Ijiy, alloma Tavftazoniylar davom ettirishdi. Ular islom dinida paydo bo’lgan eng avvalgi yirik firqalar xorijiylar, shialar, jabariylar, qarmatiylar, qadariylar, rofiziylarga qarshi kurashdilar.
Xulosa qilib aytishimiz mumkinki, Imom Motrudiy o’z hayoti va faoliyatini sunnatdan tashqari chiqib, og’ishgan kishilar mulohazalarini sindirish va islom aqidasini himoya etishga bag’ishlangandir. Uning asarlari ilmu irfonda, fiqx, usul va kalomda o’ta mukammal ekanligidan dalolat beradi.