Birinchi qism

O‘ZBEK ADABIYOTI TARIXIDAN
YUSUF XOS HOJIB BOLOSOG‘UNIY 
(XI asr)
Yusuf  Xos  Hojib  XI  asrda  yashab,  tur-
kiy  tilda  ijod  etgan  buyuk  shoir  hisobla-
nadi.  Yusuf  –  asl  ismi.  Aynan  «Qutadg‘u 
bilig»  dostoni  zamon  hukmdori  tahsiniga 
sazovor  bo‘lgani  uchun  muallifga  «xos 
hojib»,  ya’ni  eshik  og‘asi  rasmiy  lavo-
zimi  berilgan.  Shoir  buni  o‘ziga  taxallus 
qilib  olgan.  Yusuf  qadimiy  Bolosog‘un 
shahrida  tug‘ilgan.  Bolosog‘uniy  deyili-
shi  –  shundan.  Ba’zi  manbalarda  bu  shahar  Quzo‘rda  deb  ham 
tilga  olinadi.
Bizga  Yusuf    Xos  Hojibning  birgina  «Qutadg‘u  bilig»  asari 
yetib  kelgan.  Shoir  hayotiga  oid  ma’lumotlarni  ham  faqat  shu  dos-
tondangina  topamiz.  Asar  hijriy  462,  ya’ni  milodiy  1069–1070-yili 
Koshg‘arda  yozib  tugallangan.  Hajmi  –  6  ming  409  baytdan 
iborat.  Muallifning  o‘zi  uni  bir  yarim  yil  mobaynida  bitganini 
aytadi:
Tegurdi  menga  algi  ellik  yoshim, 
Qug‘u  qildi  quzg‘un  tusitek  boshim. 
Oqir  ellik  emdi  mengar  kel  teyu, 
Pusug‘  bo‘lmasa,  bordim  emdi  naru.
(Ellik  yoshim  menga  qo‘l  tegizdi,
Qora  quzg‘un  tusidek  boshimni  oq  (qush)  qildi  /ya’ni  sochim 
oqardi/.
Ellik  /yosh/  endi  men  tomon  kel,  deb  chorlamoqda,
Pistirma  /ya’ni  nogahoniy  o‘lim/  bo‘lmasa,  endi  u  tomon 
boraman.)

---

43
Shu  misralarga  tayanib,  olimlar, 
Yusuf  Xos  Hojib  bu  kitobini 
ellik  yoshlarida  yozgan,
  deb  hisoblashadi.
Doston  yaratilgan  XI  asr  Qoraxoniylar  davlatining  eng  gulla-
gan  davri  edi.  Yuqori  Chindan  Kasbiy  dengiziga  qadar  bo‘lgan 
juda  katta  hudud  shu  saltanat  hukmi  ostida  edi.  Koshg‘ar  (ik-
kinchi  nomi  O‘rdukent)  shu  ulug‘  saltanatning  poytaxti  edi. 
Bolosog‘un  mamlakatning  muhim  markazlaridan  biri  hisobla-
nardi.
Yusuf  Xos  Hojib  dostonini  tugallagach,  uni  zamon  hukm-
dori  (elig)  Tavg‘achxon  Ulug‘  Bug‘ra  Qoraxonga  taqdim  etadi.
Asar  garchi  XI  asrda  yaratilgan  bo‘lsa-da,  u  haqida  o‘zbek 
adabiyotining  keyingi  asrlardagi  namunalarida  hech  qanday 
ma’lumot  uchramaydi.  Hatto,  turkiy  tildagi  har  bir  asarga  alo-
hida  mehr  va  e’tibor  bilan  munosabatda  bo‘lgan  buyuk  Ali-
sher  Navoiy,  shuningdek,  Zahiriddin  Muhammad  Bobur  ham 
«Qutadg‘u  bilig»  yoki  uning  mualli

 ni  mutlaqo  tilga  olmagan. 
Shundan  kelib  chiqib,  bu  bobokalon  shoirlarimiz  «Qutadg‘u 
bilig»  haqida  bilgan-bilmagani  borasida  bir  narsa  deyish    qiyin.
Bunga  sabab  –  asarning  bor-yo‘g‘i  quyidagi  uch  nusxasigina 
saqlanib  qolganligi:
1.Vena  nusxasi. 
U  milodiy  1439-yili  (Alisher  Navoiy  ta-
valludidan  ikki  yilgina  oldin)  Hirotda  uyg‘ur  yozuvi  bilan 
ko‘chirilgan.  (Uyg‘ur  yozuvi  arab  alifbosi  asosida  shakllantiril-
gan  sof  turkiy  yozuv  edi.)  Kitob  Turkiyaning  Tugot  shahriga, 
1474-yili  esa  Istanbulga  keltirilgan.  Uni  keyinchalik  Istanbulda 
mashhur  sharqshunos  Hammer  Purgshtall  sotib  olib,  Venadagi 
Saroy  kutubxonasiga  keltiradi.  1823-yili  fransuz  sharqshunosi 
Jaubert  Amadee  bu  buyuk  asar  haqida  ma’lumot  e’lon  qilib, 
uni  ilm  ahliga  tanishtiradi.
2.Qohira  nusxasi.
  1896-yili  asarning  arab  yozuvi  asosidagi 
turkiy  alifboda  ko‘chirilgan  nusxasi  Qohirada  topildi.
3.Namangan  nusxasi. 
Sharqshunos  Valizoda  1914-yilning 
20-aprelida  Qozon  universiteti  qoshidagi  Arxeologiya,  tarix  va 
etnogra

 ya  jamiyatiga  Farg‘ona  ekspeditsiyasi  haqida  yozgan 
hisobotida  namanganlik  Muhammad  hoji  Eshon  Lolaresh  de-
gan  kishining  qo‘lida  «Qutadg‘u  bilig»ning  yana  bir  nusxasi 
mavjudligi  haqida  ma’lumot  beradi.  Atoqli  adabiyotshunos  Ab-

---

44
durauf  Fitrat  1924-yili  Muhammad  hoji  Eshon  Lolareshdan  shu 
qo‘lyozmani  olishga  muyassar  bo‘ladi.
«Qutadg‘u  bilig»  zamonning  ijtimoiy-siyosiy  ehtiyoji  yanglig‘ 
yaratilgan.  Ya’ni  Qoraxoniylar  davlati  va  bu  mamlakat  xalqining 
bir  g‘oyaviy-mafkuraviy,  ma’naviy-axloqiy  dasturga,  o‘ziga  xos 
milliy  ta’limotga  katta  zarurati  bor  edi.  Shoir  ana  shu  buyuk 
va  shara

 i  vazifani  bajarishni  o‘z  oldiga  maqsad  qilib  qo‘ydi. 
Asarning  tub  mohiyatida  markazlashgan  davlatni  idora  qilish, 
yana-da  mustahkamlash,  turli  xon  va  beklar  o‘rtasida  o‘zaro 
og‘iz  birchilikka  erishish,  adolatli  va  oqilona  siyosat  yuritish, 
umrning  o‘tkinchiligi,  ma’naviyat,  yashash  tartib-tamoyillari  bi-
lan  bevosita  bog‘liq  g‘oyalarni  badiiy  tarzdagi  bir  qomusiy  das-
tur  sifatida  ilgari  surish  niyati  yotadi.  Unda  qaysidir  ma’noda 
xalqning  maqsad-muddaolari,  orzu-intilishlari,  maslak-g‘oyalari 
ifodalangan.  Shu  nuqtayi  nazardan  u  qoraxoniylar  davrining 
mafkuraviy  ta’limoti  sifatida  ham  alohida  ahamiyatga  ega.
Doston  masnaviy,  ya’ni  o‘zaro  qo

 yalangan  ikki  misradan 
iborat  baytlar  yo‘li  bilan  yozilgan.  Vazni  –  mutaqo ribi  musam-
mani  mahzuf,  ya’ni