Birinchi qism

(Maqola  juz’iy  qisqartirishlar  bilan  berildi.)
* * *
Mana,  Ozod  Sharafiddinov  ijodiy  merosining  bir  tom-
chisi  –  mo‘jaz  maqola  bilan  tanishdik.  Ozod  domlaning  (olim-
ning  shogird lari,  muxlislari  u  kishini  hurmat  qilib  shunday 
atashardi)  yuzlab  ilmiy  va  adabiy-tanqidiy  maqolalari  orasidan 
nega  aynan  shu  maqola  tanlanganini  ortiqcha  izohsiz  ham  tu-
shunib  turgan  bo‘lsangiz  kerak.  Zero,  qaysi  zamonda,  qanday 
mavqeni  egallab  yashamasin,  insonning  o‘zi  tug‘ilib  o‘sgan,  uni 
voyaga  yetkazgan  Vataniga  bo‘lgan  munosabati  ustuvor  masa-
la  bo‘lib  qolaveradi.  Jumladan,  ijodkor  shaxsning  o‘zi  mansub 
millat,  mamlakat  taqdiri  uchun  kuyinishi,  uning  ravnaqi  ustida 
bosh  qotirishi  hamma  zamonlarda  boshqalarga  ibrat  namunasi 
bo‘lib  kelgan.  Bu  borada  Navoiy  va  Bobur,  Cho‘lpon  va  Fitrat 
faoliyatini  ko‘z  oldimizga  keltirishimiz  kifoyadir.
Ozod  Shara

 ddinov  uchun  ham  Vatanga  muhabbat,  uning 
oldi dagi  farzandlik  burchini  ado  etish  mas’uliyati  umrning  bosh 
masalalaridan  bo‘lgandi.  Maqolasida  u  kamtarlik  bilan  o‘zining 
ona  yurtimiz  madaniyati,  fani,  ta’lim-tarbiya  sohasi  rivojiga 
qo‘shgan  ulkan  hissasi  to‘g‘risida  biror  og‘iz  gap  aytmaydi.  Hol-
buki,  olim  tarjimayi  holida  yozganimizdek,  zamonaviy  o‘zbek 
adabiyotshunosligining  taraqqiy  etishiga  Ozod  Shara

 ddinovning 
katta  xizmatlari  singgan.  Ayniqsa,  Cho‘lpon,  Abdulla  Qahhor, 
Oybek,  Otajon  Hoshim  singari  adabiy  siymolar  merosini  tiklash, 
tadqiq  va  targ‘ib  etish  bevosita  uning  nomi  bilan  bog‘liqdir. 

---

111
Qolaversa,  olim  bugungi  o‘zbek  adabiyotining  ko‘zga  ko‘ringan 
namoyandalari  –  Abdulla  Oripov,  Erkin  Vohidov,  Omon  Matjon, 
Xayriddin  Sultonov,  Erkin  A’zam,  Murod  Muhammad  Do‘st, 
Tog‘ay  Murod,  Shavkat  Rahmon  kabi  ijodkorlarning  ilk  qa-
damlaridan  ularga  dalda  bo‘lgan,  har  bir  yutug‘idan  quvonib, 
tashvishlariga  sherik  bo‘lishni  o‘zining  insoniy  burchi  deb  bil-
gan.  Ozod  Shara

 ddinov  bu  yumushlarni,  o‘zining  ta’biri  bi-
lan  aytganda,  ortiqcha  shov-shuvsiz,  tamasiz,  pisandasiz  bajarar, 
milliy  ma’naviyatimiz  yutug‘ini  o‘zining  yutug‘i  deb  idrok  etish 
bu  olimning  qon-qoniga  singib  ketgandi.
Endi  “O‘lsam  ayrilmasman  quchoqlaringdan”  maqolasidagi 
ayrim  o‘rinlarni  birgalikda  sharhlashga  urinib  ko‘raylik.
Olim  o‘z  ruhiyatidagi  uzoq  yillik  o‘zgarishlardan  xulosa  yasab: 
“Vatan  tuyg‘usi  insonning  o‘zi  bilan  birga  o‘sib-ulg‘ayadigan 
tuyg‘u  bo‘lar  ekan”,  –  deydi.  Biror  tuyg‘uning  o‘sib-ulg‘ayishini 
tasavvur  qilish  uchun,  avvalo,  o‘sha  tuyg‘u  insonda  bo‘lmog‘i, 
inson  uni  his  qilmog‘i  talab  etiladi.  Shu  nuqtayi  nazardan  har 
birimiz  o‘zimizga  bir  savol  berib  ko‘raylik:  “Menda  Vatan 
tuyg‘usi  bormi?  Bu  tuyg‘uni  nimalar  orqali  his  qilaman?”
Albattaki,  mazkur  savolga  har  birimizning  beradigan  javobimiz 
har  xil  bo‘lishi  mumkin.  Biroq  barcha  javoblarni  umumlashtiruv-
chi  tutash  nuqtalar  ham,  shubhasiz,  bo‘ladi.  Bular:  tug‘ilib  ko‘z 
ochgan  oila mizga,  mahallamizga,  ota-ona,  buvi  va  buvalarimiz, 
yaqin  do‘st-birodarlari mizga  bo‘lgan  o‘zgacha  iliq,  shafqatli  mu-
nosabatimizda;  mamlakatimizdan  yetishib  chiqqan  sportchilar, 
olim lar,  san’atkorlarning  jahon  maydonlarida  erishgan  muvaffa-
qiyatlaridan  yuragimiz  hayajonga  to‘lishida;  xorijiy  tashkilotlar 
eshigi  oldida,  katta-katta  zallarida  Vatanimiz  bayrog‘ining  hilpirab 
turishini  ko‘rganda  biz  mana  shu  bayroqning  egasi,  shu  mam-
lakatning  fuqarosi  ekanligimizdan  g‘ururlangan  paytlari mizda  Vatan 
tuyg‘usi  o‘zini  namoyon  qiladi.  Xorijda  o‘qish,  turli  musobaqalar-
ga  qatnashish  munosabati  bilan  yoki  ota-onasi  hamrohligida  chet 
elga  chiqqan  tengdoshlarimiz  yuragida  esa  Vatan  tuyg‘usi  ancha-
gina  kuchli,  sezilarli  aks  sado  berishi  ham  bor  gap.
Vatan  tuyg‘usi  insonning  o‘zi  bilan  birga  o‘sib-ulg‘ayishini 
unchalik  katta  bo‘lmagan  hayotiy  tajribalaringiz  orqali,  oddiygina 
solishtiruvlar  yordamida  sezishingiz  mumkin.  Yodingizda  bo‘lsa, 

---

112
boshlang‘ich  sin

 arda  maktab  hovlisidagi  daraxtlarga  ko‘p  ham 
ahamiyat  beravermas,  agar  ularning  shoxiga  varragingiz  ilinib 
qolsa  yoki  shoxdagi  mevalarga  qo‘lingiz  yetmasa,  hech  narsani 
o‘ylab  o‘tirmay,  daraxt  shoxini  sindirish  mumkindek  tuyulardi. 
Hozir-chi,  hozir  ham  shunday  deb  o‘ylaysizmi,  hozir  ham  o‘sha 
hech  narsani  o‘ylaymaydigan  “bebosh  bola”misiz?
Har  qalay,  bu  daraxt  ham  xuddi  Sizdek  yashashga  haqli, 
goh  mevasi,  goh  soya-salqini  bilan  odamlarga  xizmat  qila-
digan  hayotning  bir  parchasi  ekanini  endi  anglab  qoldingiz, 
to‘g‘rimi?  Endi  yuragingizga  shafqat  degan,  o‘z  yashayotgan 
joyingizni  obod  qilish,  qo‘lingizdan  kelgancha  boshqalarga  yor-
dam  berish  degan  hislar  begona  emas.  Uyin gizda  otangiz  ne 
mashaqqatlar  evaziga  olib  kelgan  har  bir  bu yumni  asrab-avay-
lashga,  ukalaringiz  biror  joyga  shikast  yetkazayotganda,  ular-
ni  tartibga  chaqirishga  harakat  qila  boshladingiz.  Onangizning 
erta dan  kechgacha  kuymalashib,  birini  qo‘yib,  birini  olib  oila 
yumushlarini  bajarishi,  Sizni  va  ukalaringizni  oq  yuvib,  oq 
tarashini  kuzatar  ekansiz,  unga  achinib,  oz  bo‘lsa-da,  og‘irini 
yengil  qilish  istagi  ham  ko‘nglingizdan  o‘tmoqda...  Bizningcha, 
mana  shu  ulg‘ayayotgan  hislaringiz  birlashib,  qalbingizda  bo‘y 
cho‘zayotgan  Vatan  tuyg‘usini  tashkil  qiladi.
Ozod  Shara

 ddinovning  boshqa  bir  xulosasi  mana  bunday: 
“Vatan”  tushunchasi  muayyan  jug‘ro

 y  hududnigina  qamrab  ol-
maydi,  balki  uning  tarkibiga  butun  jamiyat,  uning  kechagi  kuni, 
buguni  va  ertasi  ham  kiradi”.
Vatan  tushunchasi  tarkibida  o‘zimiz  yashayotgan  jamiyat 
a’zolari,  yurtimizning  kechagi  kuni  va  buguni  jamuljam  ekanini 
yaxshi  tasavvur  qilamiz.  Biroq  bu  tushunchaga  “Vatanning  er-
tasi  ham  kirishi”ni  qanday  izohlaymiz?  Axir  “erta”  hali  yo‘q 
narsa-ku,  uning  qanday  bo‘lishini  bilmaymiz-ku.  Hali  mavjud 
bo‘lmagan,  qanday  bo‘lishi  noma’lum  narsani  tushuncha  tarkibi-
ga  qo‘shish  qalay  bo‘larkin?
“Vatan”  tushunchasi  haqidagi  Ozod  Shara

 ddinov 

 krining 
eng  muhim  o‘rni  ham  ayni  shunda.  Agar  diqqat  bilan  o‘qigan 
bo‘lsangiz,  maqolaning  nafaqat  bu  joyi,  balki  butun  maqsad  va 
mazmuni  ertangi  kunga  yo‘naltirilgani,  kelajak  tashvishi  bilan 
yo‘g‘rilganini  sezasiz.  Muallif  uzoq  moziyda  yuz  bergan  Shiroq 

---

113
qahramonligini  eslaydimi  yoki  XX  asr  boshida  faoliyat  yurit-
gan  jadidlarni  tilga  oladimi  –  barchasidan  murod  –  Vatanning 
ertangi  kuni  qanday  bo‘ladi?  –  degan  savolni  o‘ziga  va  zamon-
doshlariga  berib  ko‘rmoqlikdir.  Olimning  bu  o‘ylari  maqoladagi 
mana  bu  mulohazasi  bilan  chambarchas  bog‘liq:
“Axir  bu  go‘zal  Vatan  Allohning  el  qatori  menga  ham  ata-
gan  bu yuk  tuhfasi.  Mendan  avval  o‘tgan  avlod-ajdodlarim  uni 
jamiki  betakror  jozibasi  bilan,  tuganmas  xazinalari  bilan  menga 
meros  qoldirgan.  Xo‘sh,  nima  qilmoq  kerak?  Tekin  meros  ekan 
deb  uning  boyliklarini  bir  chekkadan  sovuraverishim  kerakmi?”
Darhaqiqat,  Vatan  degan  imorat  ko‘chmanchi  qabilalar  ba-
horda  vaqtinchalikka  qurib,  qish  boshida  buzib  yig‘ishtirib  keta-
digan  chodir  emas.  Bu  muqaddas  dargoh  Siz  bilan  bizga  qa-
dar  ham  bo‘lgan,  Siz  bilan  biz  o‘tib  ketganimizdan  keyin  ham 
aba diy  qolajak!  Hamma  gap  uni  ertangi  kunga  qanday  ahvol-
da  qoldirmoqlikdadir.  Vatan  chinakam  Vatan  bo‘lmog‘i  uchun 
uning  ravnaqiga  har  bir  avlod  istisnosiz  o‘z  hissasini  qo‘shishi, 
uning  boyliklarini  ko‘paytirib,  kelgusi  nasllar  uchun  qoldirmog‘i 
shart.  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  “Bizdan  ozod  va 
obod  Vatan  qolsin!”  deya  butun  xalqni  bunyodkorlikka,  yara-
tuvchi  mehnatga  da’vat  qilishining  zamirida  mana  shu  ulug‘ 
maqsad  yotibdi.
Ozod  Shara

 ddinov  maqolasida  kishini  jiddiy  o‘yga  toldira-
digan  yana  bir  o‘rin,  bizningcha,  mana  bu 

 krlar  hisoblanadi:
“Vatanga  muhabbat  Onaga  muhabbat  kabi  muqaddas  va  yuk-
sak  tuyg‘u.  Onaga  muhabbatning  shunday  bir  o‘ziga  xosligi  bor-
ki,  odam  bu  tuyg‘usi  haqida  olamga  jar  solib,  hammani  undan 
voqif  qilavermaydi,  hatto  onasining  o‘ziga  ham  har  kuni  “Ona-
jon,  men  sizni  jo nimdan  ortiq  yaxshi  ko‘raman”,  deyavermaydi”.
Darhaqiqat,  odam  bolasining  shunday  nozik  tuyg‘ulari,  his-
lari  bo‘ladiki,  ular  har  qadamda  oshkor  qilinib,  elga  dasturxon 
bo‘la vermaydi.  Insonning  farosatliligi,  ibosi,  imoni  mana  shu 
tuyg‘ularni  asrab-avaylashi,  ularni  tarbiyalashi,  ichdan  kuchay-
tirib  borishi  bilan  o‘lchanadi.  Har  qanday  tuyg‘u,  agar  huda-
behuda  munozara  mavzusiga  aylanaversa,  hammaga  oshkor 
qilinaversa,  o‘tmaslashib,  siyqasi  chiqib  boraveradi.  Ayniqsa, 

---

114
Vatanga  muhabbat  tuyg‘usi  mana  shunday  asrovga,  e’tiborga 
munosib  muqaddas  tuyg‘ular  sirasiga  kiradi.  Olim  bu  tuyg‘uni 
bekorga  Onaga  muhabbat  tuyg‘usiga  qiyoslayotgani  yo‘q.  Vatan 
xuddi  Ona  singari  yagona,  odam  ixtiyori  bilan  tanlanmaydigan, 
doimiy  e’tiborga  loyiq  qadriyatdir.  Onaga  xiyonat  qilish,  uning 
yuzini  yerga  qaratish,  uni  haqoratlash  qanchalar  og‘ir  gunoh 
hisoblansa,  Vatanga  bemehrlik  ham  shunchalar  og‘ir  ko‘rgilikdir.
Afsuski,  hali  oramizda  Vatan  boyliklari,  imkoniyatlaridan  is-
tagancha  foydalanib,  uni  asrab-avaylashni  bilmaydigan  kimsalar 
uchrab  turadi.  Bundaylarga  qolsa,  kimdir  ular  uchun  ishlashi, 
o‘ylashi,  muammolarni  hal  etishi,  barcha  narsani  ular  iste’moli 
uchun  tayyorlab  berishi  kerak.  Faqat  o‘z  maishatini,  tor  man-
faatlarini  o‘ylab  yashaydigan,  mana  shu  bachkana,  maishiy  tash-
vishlaridan  yuqori  ko‘tarila  olmaydigan  kishilar,  aslida,  qo‘lida 
qurol  tutgan  dushmandan  ko‘ra  xav

 iroqdir.  Chunki  qurol-
langan,  maqsad-muddaosi  aniq  dushmanni  ko‘z  bilan  ko‘rib, 
qo‘l  bilan  ushlash  mumkin.  Ularning  qilmishiga  yarasha  qanday 
jazo  tayinlanishi  ham  qonunlarda  belgilangan.  Boyagi  kimsalar-
ning  dunyoqarashi,  axloq-ruhiyati,  kundalik  zararkunandaligini 
esa,  na  bir  qonun  bilan,  na  nazorat  bilan  tartibga  solib  bo‘ladi. 
Ular  “men  shunday  o‘ylayman,  menga  shu  kerak,  men  qanday 
xohlasam,  shunday  yashash  huquqiga  egaman”,  deb,  o‘zbekcha 
qilib  aytganda,  “bersang  –  yeyman,  ursang  –  o‘laman”,  deb 
yashashga  ko‘nikkanlar.  Ayni  shunday  kimsalarning  nafsi  hech 
qonmaydi,  ayni  o‘shalar  ham  davlatning,  ham  fuqarolarning 
boyliklarini  hech  narsadan  parhez  qilmay  o‘zlashtiradilar.
Ba’zan  ahvol  shu  darajaga  borib  yetadiki,  umri  bino  bo‘lib 
ko‘rgan  to‘rttagina  shubhali  kitobi,  shular  ta’sirida  orttirgan 
“bilimi”  bilan  o‘zini  har  sohada  daho  sanab  qolgan  kimsalar, 
masalan,  din  va  uning  muqaddas  tushunchalariga-da  daxl  qilish-
dan  toymaydilar.  Ular  Payg‘ambarimizning  “Vatanni  sevmoq  – 
imondandir”  degan  hadisla rini  ham  shubha  ostiga  oladilar,  Va-
tan  tushunchasini  “nisbiy,  o‘tkinchi,  islom  dushmanlari  o‘ylab 
topgan  narsa”,  deb  e’lon  qiladilar  (“Hizb  ut-tahrir”  ekstremistik 
guruhining  “qo‘llanmalari”da  aynan  shunday  targ‘ibot  o‘rin  ol-

---

115
gan!).  Endi  ayting:  Vatan  xoinlari,  millat  kushandalari,  kelajak 
dushmanlari  xuddi  shu  muhitdan  yetishib  chiqmaydi,  deb  kim 
kafolat  beradi?
Ozod 
Shara

 ddinov 
mana 
shunday 
kishilardan 
ogoh 
bo‘lishga,  ularning  yuzidagi  pardaga  aldanmaslikka  barchamizni 
da’vat  etadi:
“Vatan  muhabbatidan  benasib  odamlar  esa,  unga  loqayd 
qaraydigan,  hatto  unga  qo‘l  ko‘tarishdan  toymaydigan  odamlar 
esa,  har  qanday  qiyofaga  ega  bo‘lmasin,  basharasini  har  qanday 
niqob  bilan  panalamasin,  ma’naviy  qashshoq,  imonsiz,  xudo-
bexabar,  baxtsiz  odam lardir.  Ular  Alloh  oldida  qandaydir  gunoh 
qilgan  maxluqdirki,  Alloh  ularni  Vatanni  sevish  baxtidan  bena-
sib  qilgan”.
Shiddatli  umri  davomida  juda  ko‘p  yurtlarni  ko‘rgan,  yer 
yuzi ning  eng  go‘zal  go‘shalari,  dunyo  madaniyatining  eng  ilg‘or 
mar kazlari  to‘g‘risida  jild-jild  kitob  o‘qigan  va  barcha  ko‘rgan-
bilganlarini  sarhisob  qilib,  buyuk  haqiqatni  o‘zi  kashf  etgan 
mutafakkir  inson  –  Ozod  Shara

 ddinov  avlodlarga  mana  bun-
day  vasiyat  qoldirdi:
“Siz  bilan  bizga  Alloh  O‘zbekiston  deb  atalgan,  tuprog‘ida 
oltin  gullaydigan,  qishlarida  bahor  shivirlaydigan,  tog‘  desa 
tog‘i  bor,  bog‘  desa  bog‘i  bor,  har  tongda  bulbullar  madhini 
o‘qib  tamom  qilolmaydigan  bir  yurtni  Vatan  qilib  bergan  ekan, 
buning  uchun  o‘zimizni  BAXTLI  deb  bilmog‘imiz  kerak”.