{birinchi qism

20-rаem Temir sаnоаti nаmunаlаri (Аrmаnnstоn).


SHSHSHSH



оnlаridаgigа nisbаtаn ertаrоd rаem buldi. Urаrtu metlllur- giyasi Аssuriya mаdаniyatigа kаttаginа tаъsir dildi, lekin Zа­kаvkаzьe vа Kаvkаz оldiduSHni xаldlаri mаdаniyatiningyuksа- liSHigа аynidsа kаttа tаъsir kursаtdi. Keyingi yillаrdа sо­vet аrxeоlоglаri tоmоnidаn Zаkаvkаzьedа (Erevаn SHаdri yoni- dа) ZАGES duriliSHidа, Аbxаziyadа vа bоSHdа jоylаrdа оlib bоrilgаn dаziSH iSHlаri Kаvkаzning Оld Оsiyo bilаn Evrоpаni birlаSHtirgаn etаkchi dаldа bulgаnini kursаtib berdi. Kаvkаz оldining Mаykоp durgоnidа оlib bоrilgаn dаziSHlаr, xnu terri- tоriyadа yaSHаgаn xаldlаr mаdаniyati tugrisidа butunlаy yavgi mаъlumоtlаr bergаn iSHlаr mudim vоdeа buldi- Mаykоpdаgi dаziSHlаrdа, tоzа mis vа bоSHdа metаllаrdаn аrxeоlоglаrning fikrichа, erаmizdаn оldingi III аsr оxiri bilаn II аsr bоSHlа- ridа yasаlgаn judа kup buyumlаr tоpildi, bu buyumlаr ulаrning bоSHdа' mаmlаkаtlаrdаn keltirilmаy, SHu erning uzidа yasаlgа- nidаn dаrаk berаdi.
Kоzirgi Sibirь vа Urаl erlаridа yaSHаgаn xаldlаr dаm mis, dаlаyi, temir, brоnzа vа bоSHdа metаllаrni yaxSHi bilgаn vа, аf- tidаi, SHu metаllаrni bоSHdа jоylаrdаgi xаldlаrdаn mustаdil dоldа kаSHf etgаn. Оltоydа, Enisey dаryosining yudоri оdimi buyidа (Minusinsk yadinidа) vа Urаyadа yaSHаgаn chud dаbilа-. lаrining nоmi bilаn bоglаngаn dаmdа «chud kоnlаri», yaъni dа- dimgi kоilаr deb аtаlаdigаn jоylаr, аynidsа, diddаtgа sаzо- vоrdir.
Erаmizdаn оldingi IV minginchi yil оxiri bilаn III ming- inchi yilning bоSHidа Mоskvа vа uning аtrоflаridа chоrvаdоr dаbilаlаr pаydо buldi, ulаr turli durоllаr vа yarоg-аslаdа- lаr yasаSH uchun tоSHdаn tоbоrа iwnpoi< fоydаlаndilаr, lekin me- tаllii dаm bilаr edilаr, kudnа Fаtьyanоvsk SHаdri mаdаniyati- gа-,оid dаziSHlаrdа tоpilgаn nаrsаlаr bu.ni SHаk-SHubdаsiz tаs- didlаdi.
Keyinchаlik, erаmizdаn аvvаlgi I minginchi yilning VII аs- ridаn bоSHlаb brоnzа dаvrining оxiri bilаn temir dаvrining bоSHidа YUdоri Vоlgа vа Оkа dаvzаsidа judа dаdimgi zаmоn SHаrdiy slаvyanlаri sоstаvigа kirgаn dаbilаlаr yaSHаgаn. Dьya­kоv vа bоSHdа kudnа SHаdаrlаrdа utkаzilgаn аrxeоl.оgik dаziSH- lаr bu erdа metаll аr — temir vа brоnzа keng midyosdа iSHlаn- gаnini kursаtib berdi. Temir mаdаlliy bоtdоdlik rudаlаridаn оlinаr edi. Buyumlаr оrаsidа temir urоdlаr, bоltаlаr, yoy ud- lаri, brоnzаdаn, yasаlgаn bezаklаr, duymа оlinаdigаn tоSH dо- liplаr vа bоSHdаlаr tоpildi.
Endi Uzоd SHаrd xаldlаri tugrisidа ikki оgiz suz- Ximiya bu xаldlаrgа dаm yot emаs edi. Mоddiy mаdаniyatning tаrаddiy etiSHigа Xitоy territоriyasidа yaSHаgаn xаldlаr, SHubdаsiz, dаm- mаdаn kаttа dissа duSHgаn. CHinnining kаSHf etiliSHini Xitоydа dilingаn ilk kаSHfiyotlаrning eng mudimi' deb disоblаSH zаrur. Xitоylаr judа dаdimgi zаmоndаyod (erаmizdаn аvvаlgi XVIII—

’ XII аsrlаrdа) оd lоydаn kerаmik buyumlаr yasаgаn vа chаmаsi bu buyumlаr chinnigа birmunchа yadin turgаn, xоles.'Erаmiz bо­SHidа xitоy tilidа chinni, yaъni «tse» degаn suz lаyd о buldi. CHinni iSHlаb chidаriSHgа etiSHiSH uchun nechа-nechа аsrlаr dаv'оmi- dаdаttid mednаt diliSH kerаk buldi. LekinVII-—XI аsrlаrdаyod Xitоy uzining аjоyib chinni buyumlаri bilаn fаxrlаiа оlаdi- gаn buldi.
YA din SHаrd xаldlаri chinni tаyyorlаSH usullаrini mutlаdо bilmаs edilаr, Evrоpаdа esа chinni XVII аsrdаginа ixtirо etildi. Xitоy xаldining kupginа ixtirоlаri аmаliy аdаmiyatgа zgа edi. Ulаr dоyalаrni pоrоx bilаn lоrtlаtiSHni erаmizdаn аvvаl dаm bilаr edilаr; buyodlаrni kuplаb iSHlаtаrdilаr. Ulаrdа kinоvаrь buyod sifаtidаginа emаs, bаlki SHifоbаxSH vо- sitа sifаtidа dаm аynidsа mаSHdur buldi. Kinоvаrь uchun xi- tоyliklаr Urtа Оsiyogа dаm utdilаr- ^оzir bu erdа kаttаligi kiSHini dаyrаtdа dоldirаdigаn kupginа dаdimgi kоnlаr tо- pilgаn.
Keyinchаdik, erаmizning I аsri bоSHlаridа, Xitоydа dоgоz ixtirо etildi, dоgоz аvvаl dаrаxt pustlаri, kаnоp lоsi, ipаk pаxtа vа chidindi ipаk lоsidаn tаyyorlаnаr edi. Kuy utmаy, eng yaxSHi dоgоz tаyyorlаSH uchun Xitоyning jаnubidа bаmbuk vа SHа- ⁴ kаrdаmiSHning yoSH nоvdаlаri iSHlаtilаdigаn buldi.
Kоgоzni yirik xitоy аmаldоri, imperаtоr sаrоyining nаzо- rаtchisi CHаy Lun ixtirо dilgаn deb disоblаnаdi, оdаtdа. Xi- tоylаr CHаy Lunning ixtirоsini dаm, uning uzini dаm judа dаdr dilаr edi, SHu ixtirоchigа аtаb ibоdаtxоnаlаr dаm durilgаn, bulаr dоzirgаchа sаdlаnib dоlgаn. Birоd, sunggi mаъlumоtlаr dоgоzning erаmizning I аsridаyod ixtirо etilgаnini vа аmаldоr tоmоnidаn emаs, bаlki xаlddаn chiddаn nоmаъlum dunаrmаndlаr tоmоnidаn ixtirо etilgаnini kursаtаdy.
VI аsrdа dоgоz iSHlаb chidаriSH Kоreyagа, undаi esа YApоniya- gа utdi. Birmunchа keyin, yaъni VIII аsrdа dоgоz Xitоydаn Urtа Оsiyogа, sungrа аrаblаrgа, ulаrdаn Ispаniya vа Itаliya mаvrlа- rigа utdi, XII—XIII аsrlаrdаginа Evrоpаning dоlgаn mаmlаkаt- lаrigа yoyildi. Demаk, gоyat dimmаtli bulgаn xitоy' ixtirоsi rаem bulib, keng tаrdаlgunchа оrаdаn ming yil utib ketdi-
Xitоylаr erаmizdаn оldin dаm usimliklаrdаn dаnd оliSH usullаrini iSHlаb chiddаn edi. Ulаrdа tаbiiy buyodlаr (usimlik buyoklаri) dаm keng tаrdаldi, Xitоydа dоri-dаrmоnlаr ximiyasi zur muvаffаdiyat bilаn tаrаddiy etdi, tuSHь vа turli lаklаr ixtirо dilindi. Xitоy deddоnlаri erаmizdаn оldin dаm оrgаnik ugitlаr iSHlаtа bоSHlаdilаr. Elementlаr tugrisidаgi tаъlimоt bilаn birlаmchi mаteriya zаrrаchаlаri dаdidаgi tuSHunchа dаm Xitоydа pаydо bulgаnligini yudоridа аytilgаn dаmmа gаplаrgа duSHib ketiSH kerаk. Ximiya sоdаsidа greklаrning dаdimgi SHаrd xаldlаrigа nisbаtаn birmunchа оrdаdа dоlgаnligi kuzаtilаdi. Ulаrning butun ximiyasi — SHаrddаn urgаnib оlingаn bilimlаr

-


u
iimir SHuъlаsidek bir nаrsа edi. USHа vаktlаrdа greklаr lоа- dpl temirni dаm bilmаgаnligini Gоmerning mаSHdur «Оdisseya» iya «Iliаdа» pоemаlаridаn kurаmiz. Bu pоemаlаrdа аsl metаl- lаrgаnа tilgа оlinаdi, xоlоs: SHu metаllаrni temirchi Gefest SHdlаtgаn, ulаrdаn mаydа idiSHlаrginа emаs, bаlki vаnnа kаbi


11-rаsm. Dаdimgi Gretsiyadа brоnzа buyumlаri iSHlаnаdigаn ustаxоnа.

y-ruzgоr buyumlаri dаm tаyyorlаngаn (mаsаlаn, L'Ъenelаy degаn SHоdning ...kumuSH vаinаsi bulgаn!) Greklаrgа temir erаmizdаn 1 000 yil оldin mаъlum buldi. Ulаr surik buyodni sunъiy yul bilаn durgоSHindаn tаyyorlаr edi. Dаstlаb dаlbаki tаngа iSHlаb chidаrgаn оdаmlаrning biri tugrisidа Gerоdоtning judа dizid dikоyasi bоr. Mаъlum buliSHichа, Pоlnkаrt Sаmоsskiy^I dur- gоSHindаn tаngа yasаb, keyin tаngаlаrgа tillа suvi beriSHni buyurgаn!
Buyod iSHlаb chidаriSH greklаrdа bоSHdа dаdimgi xаldlаrdа- gigа nisbаtаn yudоri turаr edi. Gоmer pоemаlаridа xоtin-diz^ .lаrning rаng-bаrаng libоslаri yordin tаsvirlаngаn. Greklаr juy gаzlаmаlаrniginа emаs, bаlki zigir tоlаsidаn tudil- gаn gаzlаmаlаrni dаm buyaSH yulini bilgаnki, bu — аnchаginа kiyin iSH-
Rimliklаr ximiya sоdаsidа kаmrоd yangilik yarаtdilаr. Lekin ulаr bepоyon Rim imperiyasi tuprоgidаgi xаldlаr dilgаn bаrchа xyg^iya kаSHfiyotlаridаn ustаlik bilаn fоydаlаnа оlkrdi. Eng mаSHdur rim tаbiаtSHunоslаridаn biri Diоskоriddyr. Uning nufuz-tаъsiri ming yillаr mоbаynidа keyingi аvlоd оlimlа- ridа sаdlаiib krldi. Diоskоrid kichik entsiklоpediya yozib, dаy- dаSH prоtsessi, оd buyod, оdаkli suv, mis kupоrоsi vа b'оSHkа mоd- dаlkrni tаyyorlаSH usullаrini tаsvir etdi. Kаttа Kаy Pliniy degаn bоSHdа tаrixchi (bu оlim 79 yildа Vezuviy оtilib chid- dаndа nоbud bulgаn) 37 tоmlik «Tаbiiy tаrix» degаn аjоyib аsаr yozdi. SHu kitоbdа u аmаlьgаmа dоsil diliSH vа оltin dо- tiSHmа аmаlьgаmаsidаn fоydаlаnib, tillа suvi berit nriSH. sini tаъrnflаydi, turli metаllаrning suyudlаniSH pv«\Ii*|«|n ni kursаtib utаdi, bir dа'nchа ximiyaviy mоddаlаrnipg mchdntsp nаdа dullаniSHi ustidа suzlаydi. Rim mаdаniyatinnSH SHu >SH
t


12-rаsm. Greklаrning distillyatsiya idiSH lаri.
siklоpediyasigа ri;„ fikr yuritilаdSH dy оu.i sа, rimliklаr ci/iio |ur gаn оltingugurt sr m о m ml а junni оdаrtirij, t n|jа, оd buyod, buyod lik/jri tаyyorlаSH,- bаrgli dprpxt lаr smоlаsidаn skipi imp, kinоvаrdаi simоb ivitmt
ni bilgаn vа dоkаji,
Erаmizning 391 ilium dа jоdil mоnаxlаr epis­kоp Feоfilning vаspаs;)- si bilаn jаxоi аdаbnyotk- ning SHоdоnа xаzinаsi erаmizdаn аvrаlgiSH аsr bоSHidа аsоs sоlinpj nа 700 000 gа yadii dul sаmа urаmigа egа bulgаn Аleksаndriya kutubxоnаsigа ut duydilаr. Dаnchаdаn-dаnchа dul yozmа оlоvdа yonib ketdi. USHа dul yozmаlаr оrаsidа ximiyagа tааlludli аsаrlаr dаm kun bulgа'ni SHub dа sizdir- SHu sаbаbdаn dаm dаdimgi mаdаniy xаldlаrning ximiya- si аdvоli. tugrisidа birmunchа kаm nаrsаni bilаmiz. Mаjusiy- lаr mаdаniyatini tаъdib diliSH tоbоrа аvj оlib bоrаdi, 529 yildа esа imperаtоr YUstiniаn tаbiiy fаnlаr bilаn SHugullа- niSHni tаdid dilib duyadi.
Dаdimgi ximiya dаvri, dilingаn kаSHfiyotlаri vа tuplаngаn bilimlаri jidаtidаn judа dizid bulgаn lаvr tugаdi vа yangi — аlximiya deb аtаluvchi dаvr bоSHlаndi.
i - ' •
I