Биринчи бўлим. Фалсафанинг моҳияти, ривожланишининг асосий босқичлари ва йўналиши фалсафа: унинг предмети, мазмуни ва жамиятдаги

Фалсафий билимнинг тузилиши. Фалсафа ўз шаклланиши ва 
ривожланишининг қадимги давридаёқ, табиат, инсон, жамият ва маънавиятни, 
шунингдек сабабий боғланишлар, қонунлар ва шу кабиларни билиш соҳасида юксак 
натижаларга эришди ва оқилоналик нуқтаи назаридан одамларнинг дунё ҳақидаги 
умумий тасаввурига айланди. Аммо оламнинг чексиз даражада ранг-баранглиги ва 
серқирралиги туфайли ўша даврдаёқ парчаланмаган фалсафий билимлар ва 
тасаввурлардан айрим бўлимлар ажралиб чиқа бошлади, вақт ўтиши билан 
ривожланиб, анча аниқ шакл-шамойил касб этди ва янги билимлар билан 
тўлдирилди. Пировард натижада улар фалсафий билимнинг тузилишини 
(структурасини) ташкил этди. 
Қуйидагилар фалсафий билимнинг муҳим таркибий қисмлари: онтология – 
мавжудлик, борлиқ ҳақидаги билим; 
гносеология (бошқа бир терминологияга кўра – эпистемология) – билиш назарияси; 
ижтимоий фалсафа – жамият ҳақидаги таълимот; 
этика – ахлоқ ҳақидаги таълимот; 
аксиология - қадриятлар ҳақидаги таълимот; 
фалсафий антропология – инсон ҳақидаги таълимот ва бошқалар.
Фалсафий муаммолар моҳиятини тушуниб етиш, уларнинг энг муҳимларини 
аниқлаш ва ниҳоят, фалсафий билимлар билан ошно бўлиш – кўрсатилган 
бўлимларни синчиклаб ўрганиш, бунда уларга яхлит бир бутуннинг 

---

таркибий қисмлари сифатида ёндашиш демакдир. Пировардда биз 
фалсафанинг ўзига хос тили, ўз ёндашувлари ва методлари, ниҳоят, табиат, 
жамият ва тафаккурга оид энг муҳим алоқалар, хоссалар ва қонунларни 
ўзида акс эттирувчи умумий тушунчалар – категориялар тизими вужудга 
келганининг гувоҳи бўламиз. Бунда фалсафадаги ҳар бир бўлим ёки 
йўналиш ҳам ўз тушунчалар аппаратига, яъни билимнинг фақат шу 
соҳасига хос бўлган ва унинг асосий моҳиятини ёритиб берадиган 
категориялар тизимига эгадир.
Фалсафада кўриб чиқилган мавзулар билан бир қаторда шундай билим 
соҳалари ҳам мавжудки, улар қолган барча билим соҳаларига кириб боради, улар 
билан уйғунлашади ва уларни тўлдиради. Масалан, табиат, жамият, инсон ва унинг 
тафаккурида юз берувчи ҳаракат, ривожланиш ва ўзгаришлар ҳақидаги фалсафий 
таълимот – диалектика ана шундай билим соҳаларидан бири ҳисобланади.
Объектив сабабларга кўра фалсафий билимнинг айрим соҳалари сезиларли 
даражада ривожланди ва вақт ўтиши билан мустақил фалсафий фанларга айланди. 
Бундай билим соҳалари қаторига, масалан, инсоннинг билишни амалга ошириш 
шакллари, қонунлари ва усулларини ўрганадиган фан - мантиқни; маънавият ва 
ахлоқ ҳақидаги таълимот – этикани; гўзаллик қонунларига мувофиқ ижоднинг 
моҳияти ва шакллари ҳақидаги фан – эстетикани киритиш мумкин.
Шу маънода фалсафа тарихи фани алоҳида диққатга сазовордир, зеро у, 
моҳият эътибори билан, нафақат фалсафий, балки тарихий фан ҳисобланади. Айни 
вақтда у фалсафий билим таркибига ҳам киради, чунки фалсафий тафаккурнинг 
вужудга келиши, шаклланиши ва ривожланишини, фалсафий ғоялар эволюцияси ва 
хусусиятини турли файласуфлар, йўналишлар, оқимларнинг таълимотларида қандай 
тавсифлангани нуқтаи назаридан ўрганади. Фалсафа тарихи фанида фалсафий 
таълимотларни тизимга солиш ва таснифлашга, матнлар, тарихий саналарни таҳлил 
қилишга, далилий материал, биографик маълумотлар йиғишга алоҳида эътибор 
берилади. Шу муносабат билан дунёқарашни кенгайтириш ва теранлаштиришга, ўз 
фалсафий ёндашувларини яратишга қаратилган фалсафани ўрганиш, унинг тарихи, 
асосий намояндалари ва энг муҳим фалсафий асарлари билан албатта танишишни 
назарда тутади.