Birin ch I b o‘ L i m texnologik parametrlarni nazorat qilish usullari va vositalari

Dilatometr va bimetalli termometrlarning ishlash prinsipi harorat
o‘zgarnshida qattiq jism chizikli o‘lchamining o‘zgarishiga asoslangan. Harorat
o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lgan kattiq jism chiziqli o‘lchamining o‘zgarishi tenglama
orqali quyidagicha ifodalanadi:

lt l0 (1r t) (2.9)

bu yerda, lt - t haroratda qattiq jismniig uzunligi; l0 — shu jismning 0°S dagi uzunligi; βr — o‘rtacha chiziqli
kengayish koeffisiengi (00S dan t °S gacha bo‘lgan haroratlar oralig‘ida).
Dilatometrik termometr, odatda, issiqlikdan kengayish koeffisienti katta
bo‘lgan metall naycha (aktiv element) va issiqlikdan kengayish koeffiskenti juda
kichik bo‘lgan naycha ichida joylashgan sterjendan iborat.
Dilatometrik termometrlarning aktiv elementi (naychasi) ning asosi materiallari
jez L62 (β·r = 18,3 ÷ 23,6·10-6. ⁰С^-1) yoki nikellangan po‘lat XN60V, 10X17N13M2T(β·r=20·10^{-6 0}С^-1) bo‘ladi. Passiv element sifatida, odatda, invar kotishmasi (βnr =0,9·10^{-6 0}С^- ) qo‘llanadi. Harorat ortganda aktiv element (naycha) sterjenga nnsbatan ancha ko‘prok uzayadi. Sterjenning siljishi (cho‘zilishi) haroratning o‘zgarishiga to‘g‘ri mutanosiblikda bo‘ladi va naychaning boshlang‘ich uzunligi bilan aniqlanadi. Dilatometrik termometrlar suyuqliklar haroratini o‘lchashda xamda haroratni ma’lum darajada avtomatik ravishda saqlash uchun va signalizasiyada qo‘llaniladi. Dilatometrik termometrlar 1,5 va 2,5 aniqlik sinflarida chiqariladi, ularning yuqorigi o‘lchash chegarasi 500°С gacha.
Afzalliklari: ishonchli, oddiy va arzon.
Kamchiliklari: asbob o‘lchamlari katta, harorat bir nuqtada emas, balki hajmda
o‘lchanadi, issiklik inersiyasi katta.
Bimetall termometrlarning sezgir elementi kavsharlangan ikkita plastinkadan
tayyorlangan prujinadan iborat. Bu plastinka issiqlikdan kengayish harorat
koeffisienti turlicha bo‘lgan metallardan tayyorlanadi. Harorat o‘zgarganda
plastinkalar og‘adi. Kavsharlangan plastinkalar bir-biriga nisbatan siljiy olmaganligi sababli prujina issiqlikdan kengayish harorat koeffiiienti kam bo‘lgan plastinka tomonga og‘adi. Plastinkalar uzayishining harorat koeffisienti farqi qancha kata bo‘lsa, prujinaning harorat o‘zgarishidagi og‘ishi shuncha ko‘p bo‘ladi. Bimetall termometrlar bilan haroratni o‘lchash chegarasi —150°С dan +700°С gacha, xatosi 1...1,5%. Bu turdagi termometrlar haroratni ma’lum darajada avtomatik ravishda rostlash va signalizasiya uchun qo‘llaniladi.