Bir va ikki urug’pallali o’simliklarning poyalarining tuzilishi. Mundarija: kirish I bob. Bir va ikki urug’li o’simliklar

2.2. Bir pallali o`simliklar poyasining tuzilishi. Ikki pallali o`simliklar poyasining ichki tuzilishi.
Yo`sinsimonlar bo`limi — Bryophyta.
Yuksak, barg poyali (Cormophyta) o`simliklar tuban tallomli (Thallomphyta) o`simliklardan qator xarakterli xususiyatlari bilan farq qiladi. Tuban o`simliklar suvda va ayrim hollarda nam muhitda hayot kechiradi. Ma`lumki, ular hujayrasiz, bir hujayrali, koloniya shaklida, ipsimon, ko`p hujayrali va faqat yuksak taraqqiy etgan vakillarining vegetativ tanasi bir qadar differentsiyalashgan. Ya`ni tuban o`simliklarda yuksak o`simliklardagi singari haqiqiy barg, poya va ildiz kabi organlarga ajralgan vegetativ tana yo`q.
Yuksak o`simliklar asta-sekinlik bilan suvdan chiqib, quruqlikni ishg`ol qila boshlagan va suv muhitidan keskin farq qiladigan muhitga duch kelganlar. Bir xil suv muhitdan quruqlikka chiqa boshlagan o`simliklar ikki xil — tuproq va havo muhitiga duch keladilar. Tabiiyki, million yillar davom etgan uzoq tarixiy taraqqiyot davomida tabiiy tanlanish ta`sirida o`simliklar asta-sekin yangi muhit sharoitlariga

moslasha borgan va ularning tanasi ildiz, poya, barg singari organlarga differentsiallasha borgan. Bu organlar birdaniga vujudga kelmagan, albatta. Yuksak o`simliklarning bizga qadar yetib kelmagan soda tuzilishli vakillari ham yashagan. Ularning nihoyatda sodda tuzilishli vakillari bizga qadar yetib kelmagan psilofitning yer ustki organi poyaga o`xshash organ — telom (“tallom” bilan aralashtirmaslik lozim) dan iborat bo`lgan. Tuban moxlarning yer ustki organi dixatomik shoxlangan ildiz vazifasini rizoidlar bajaradi. Binobarin, yuksak o`simliklarni xarakterlaydigan asosiy xususiyati vegetativ organlari poya, barg va ildizning bo`lishidir.
Yuksak o`simliklar ham tuban o`simliklar singari vegetativ, jinssiz va jinsiy yo`llar bilan ko`payadi. Lekin yuksak o`simliklarning hammasi uchun jinsiy naslning jinssiz nasl bilan navbatlashishi — nasl gallanishiga xos xususiyat hisoblanadi. Odatda, jinssiz ko`payish sporalar yordamida bo`lib, bu sporalarning kata-kichikligi bir xil yoki har xil bo`lishi mumkin. Ulardan o`z jinsiy organlariga ega bo`lgan gametofit deb ataluvchi o`simta vujudga keladi. Gametofit bir jinsli (erkak yoki urg`ochi) yoki qo`sh jinsli bo`lishi mumkin.
Jinsiy ko`payish yuksak o`simliklarda ogam tipida bir-biridan keskin farq qiladigan jinsiy gametalarning qo`shilishi natijasida sodir bo`ladi. Erkaklik jinsiy gametalar — xivchinli harakatchan spermatozoidlar yoki harakatsiz spermatsiylardir. Spermatozoidlar moxsimon va paporotniksimon o`simliklar gametofitida anteridiy deb ataladigan maxsus erkaklik jinsiy organlarida rivojlanadi.
Yuksak o`simliklarning tuxum hujayrasi arxegoniy deb ataladigan ko`p hujayrali urg`ochilik jinsiy organlarda vujudga keladi. Arxegoniy odatda cho`ziq gulcha shaklida bo`lib, u qorin, bo`yin va og`izcha qismlaridan iborat. U ko`pchilik arxegoniyli (moxsimon va paporotniksimon) o`simliklarda mustaqil hayot kechiradigan o`simta – gametofitda va urug`li (ochiq va yopiq urug`li) o`simliklarda urug`murtak ichida taraqqiy etadi.
Urug`lanish arxegoniat o`simliklar ichida arxegoniy ichida sodir bo`lib, spermatozoid uning ichiga faqat suvli yoki nam muhit bo`lganda, urug`li o`simliklarda esa spermiy chang yo`li orqali o`tib, otalanish urug`murtak ichida sodir bo`ladi.
Urug`lanishdan so`ng, arxegoniyli o`simliklarda zigotadan to`g`ridan-to`g`ri sporofit hosil bo`ladi. Urug`li o`simliklarda esa urug` murtak va, umuman, urug` taraqqiy etadi. Undan o`z navbatida urug` o`sib chiqadi.
Yo`sinsimonlardan boshlab, gulli o`simliklargacha yuksak o`simliklarning barchasining individual taraqqiyot davri bir xilda: jinsiy jarayon natijasida xromosomalarning soni ikki barobar ortishi, spora hosil bo`lishida esa xromosomalarning soni ikki barobar kamayishi kuzatiladi. Shuning uchun ham yuksak o`simliklarning individual taraqqiyot davrida jinsiy gametofit nasl jinssiz sporofit nasldan farq qilishi muqarrar. Har qanday holda ham yuksak o`simliklarda gametofit-jinsiy nasl n xromosom soniga, jinssiz sporofit nasl esa 2n xromosom soniga ega bo`ladi.
Yuksak o`simliklar orasida faqat yo`sinsimonlarda gametofit nasl ustun, qolgan barcha yuksak o`simliklarda paporotniksimonlardan boshlab gulli o`simliklarga qadar sporofit nasl ustundir.