Bir makon, bir yo'l

Mas'uliyatli qarz berish (responsible lending)

BMBY tashabbusi avvalambor AQSh va uning hamkor davlatlari tomonidan ancha salbiy qarshi olindi. Buning eng katta sabablaridan biri – XXR banklari tomonidan beriladigan katta miqdordagi qarzlar rivojlanayotgan, ko‘pincha nodemokratik davlatlarga, Parij yoki London moliyaviy klublari bilan hisoblashmasdan berilishi bo‘lmoqda.

Parij klubi qarzdor va qarz beruvchi davlat orasidagi muammolarni hal etishga ixtisoslashgan bo‘lsa, London klubi esa qarzdor davlatlar va ularga qarz beruvchi xususiy shirkatlar (yoki banklar) o‘rtasidagi aloqalarni boshqarishga ixtisoslashgan. Bu klublarga a'zo davlatlar qarzdor davlat qarzi oshib ketadigan taqdirda ma'lum darajada qarz berishni to‘xtatadi va sog‘lomlashtirish choralarini (qarzni kechib yuborish yoki muddatini uzaytirish kabi) ko‘radi.

Xitoy bu klublarga a'zo emas va aynan shu tufayli ham ma'lum bir mamlakatga qarz berayotganida uning boshqa davlatlar klubidan qancha qarzi borligiga qaramaydi va hisoblashmaydi ham. Natijada, masalan, Afrika va Osiyodagi qoloq davlatlarning qarzdorligi yana ham ortadi. Eng muhimi, o‘zining chet davlat ishlariga aralashmaslik va davlat suverenitetini hurmat qilish tamoyilidan kelib chiqayotganini aytib, Xitoy qarz bergan davlatga nisbatan Jahon banki yoki Xalqaro valuta fondi kabi talablarni qo‘ymaydi, eng asosiysi, «ichki ishlariga aralashmaydi».

Xitoyning ommaviy banklaridan olingan qarzlarning salbiy oqibatlarini qo‘shni Qirg‘iziston va Tojikiston davlatlari misolida ko‘rishimiz mumkin. AQShdagi Global rivojlanish markazi tadqiqotlariga ko‘ra, «Bir makon, bir yo‘l» loyihasida ishtirok etayotgan davlatlar orasida 8ta mamlakatning Xitoydan olgan tashqi qarzlari xavotirli miqdorga yetgan, bu mamlakatlar qatorida Qirg‘iziston va Tojikiston ham bor. Xitoy Tojikistonning eng katta tashqi kreditori bo‘lib, bu davlatning 2007-2016 yillarda tashqi qarzlari 80 foizga o‘sgan. Qirg‘izistonning esa eng katta tashqi kreditori Xitoydagi «Exim Bank» bo‘lib, 2016 yilda mamlakat tashqi qarzining 40 foizi shu bank hissasiga to‘g‘ri kelgan.

Bunday holat ekspertlarning ham asosli xavotirlariga sabab bo‘lmoqda. Ularning fikricha, Xitoy va uning shirkatlari rivojlanayotgan davlatlarga uzoq muddatda to‘lay olmaydigan va barqaror bo‘lmagan infrastruktura loyihalarini taklif qilmasligi zarur. Chunki bu holda rivojlanayotgan davlatlar qarzlarini qaytara olmasliklari natijasida «qarz qopqoni»ga (debt trap) ilinib, Xitoy uchun turli yon berishlarga majbur bo‘lishlari mumkin. Tanqidchilarga ko‘ra, Shri-Lankadagi strategik Hambantota porti Xitoy tomonidan qurilgach, milliard dollarlik loyiha pulini to‘lay olmagan Shri-Lanka hukumati o‘sha portni 99 yilga Xitoyga «ijara»ga berishga majbur bo‘ldi.

Xitoy tarafdorlari esa rivojlanayotgan davlatlar hukumatlari Xitoy taklif etayotgan loyihalar to‘lovini kelajakda qaytarish imkoni bo‘lmasa, bunday taklifni qabul qilmasliklari lozimligini aytishmoqda. Qarshi taraf esa Xitoy hukumati va unga aloqador firmalarning o‘ta yopiqligi, shaffof emasligi, ma'lumotlar oshkor etilmasligi, «Bir makon, bir yo‘l» loyihasiga oid infratuzilma loyihalari bo‘yicha o‘tkaziladigan tenderlarga qatnashish qiyinligi va loyihalarni amalga oshiradigan davlatlar uchun xatarlar yuqoriligini tanqid qiladi.

2.