Biotexnologiya fanidan o’quv-uslubiy majmua

akariotlar 
(hujayra yadrosi bo’lmagan organizmlar-viruslar, viroidlar) 

prokariotlar
(haqiqiy yadro o’rniga membrana bilan ajratilmagan genofor yoki 
nukleoid bo’lib, u bitta halqasimon xromosomadan iborat.Prokariotlarga bakteriyalar 
va ko’k-yashil suv o’tlari, sianobakteriyalar kiradi.) 

eukariotlar 
(ularda hujayra yadrosi bor.Yuqorida nomlari tilga olingan 
organizmlardan boshqa barcha organizmlar-zamburug'lar, suv o’tlari, o’simliklar va h 
ayvonlar eukariotlarga kiradi) 
Bu uch guruh vakillarining barchasida genetik material bo’lsada, akariotlarda 
ayrim nuklein kislotalar yo’q. Ular tirik hujayra tashqarisida ko’paya olmaydilar. 
Bakteriyalar hujayraviy tuzilishga ega bo’lgan organizmlardir, ularda nuklein 
kislotalarning ikkisi-DNK va RNK mavjud. DNK ularda uzuksimon xromosoma 
ko’rinishida. Ularning ko’pchiligi ozuqa muhitlarida ko’payadi. Bakteriyalar orasida 
parazit turlari xam bor. Lekin bakteriyalarning parazitizmini hujayraviy, 
viruslarnikini esa genetik deyish mumkin.Chunki viruslarda parazitizm genetik 
darajada rivojlanadi. Shunday qilib bakteriyalar- funktsional va genetik jihatdan bir-
biri bilan bog'langan strukturalardan iborat organizmlar. Bakteriya hujayrasining 
genetik materiali barcha funktsiyalarni to’liq bajarsa xam, yadro ko’rinishida 
jamlanmagan. Shuning uchun bakteriyalar prokariot organizmlar guruhiga kiritiladi. 
Zamburug'lar, o’simliklar va hayvonlar hujayralarida sitoplazmadan ajratilgan, 
haqiqiy yadro mavjud. Shuning uchun ular eukariot organizmlar guruhiga kiritiladi. 
Viruslar eng mayda organizmlar bo’lib, ularning o’lchami 20—300 
nm(nanometr)ga teng bo’ladi. 1 nanometr=10
-9
metr ya'ni metrning milliarddan 
bir ulushi. 
Ular juda mayda, hatto bakteriyalar ham o’taolmaydigan filtrlardan o’ta olganligi 
uchun 
filtrlanuvchi viruslar 
xam deyiladi. Viruslarni o’rganuvchi fan virusologiya 
deb ataladi.Viruslarni 1892-yilda rus botanigi D.I. Ivanovskiy kashf qilgan. Viruslar 
o’zining parazitizmi bilan boshqa organizmlardan ajralib turadi.O’simliklar, 

---

hayvonlar, bakteriyalar va xatto zamburug'larda parazitlik qiluvchi viruslar 
aniqlangan.
 
Virusning tuzilishi deyilganda uning strukturaviy bloklardan iborat spetsifik 
«qurilishi» yoki arxitektonikasi (yunoncha 
archi
-boshlang'ich, dastlabki, 
tecton
-
usta, master) nazarda tutiladi. Organizmdan tashqarida virus kristall ko’rinishda 
bo’ladi va u 
virion
deyiladi. Har bir virion toza xolda bir-biri bilan kovalent 
bog'lanmagan nuklein kislota va oqsildan iborat. Virion-intakt (lotincha 
intactus
-
tegilmagan, shikastlanmagan), yuqish xossasiga ega virus. 
Nuklein kislotalar-viruslarning irsiyat moddalari. Tarkibidagi nuklein kislota 
tipiga ko’ra viruslar 2 xil: DNK saqlovchi va RNK saqlovchi viruslarga bo’linadi. 
RNK saqlovchi viruslarga o’simlik viruslari, DNK saqlovchi viruslarga esa 
bakteriya, hayvon, odam viruslari kiradi.
Virionning nuklein kislotasi (genomi) atrofida hosil bo’lgan oqsil qobiq 
kapsid
deb ataladi. Virion shakli (formasi) uning kapsidi bilan belgilanadi.Kapsid nuklein 
kislota bilan birga nukleokapsidni hosil qiladi. 
Murakkab tuzilgan viruslar qo’shimcha oqsil yoki lipoproteid qobiqlardan 
tuzilgan bo’ladi. Ba'zan qobiq tarkibida ayrim uglevodlar va fermentlar ham 
uchraydi. Gripp, gerpes viruslari murakkab tuzilgan viruslarga misol bo’la oladi.