Biosferada moddalar va energiyaning aylanishi. Biogen migratsiya

Atomlarning biogen migratsiyasi. Biogen migratsiya moddalarning davriy aylanishi bo‘lib, tirik organizmlarning oziqlanishi, nafas olishi, ko‘payishi, organik moddalarni sintezlashi, to‘plashi va ko‘payishi hisobiga amalga oshadi. Biogen migratsiyada eng faol ishtirok etuvchi elementlar biogenlar deb ataladi, ularga uglerod, vodorod, kislorod, azot, fosfor, oltingugurt, temir, marganes, molibden, magniy, mis, rux, kalsiy, natriy, kaliy va boshqalar kiradi. Kimyoviy elementlarning izotoplari juda ko‘p bo‘lishiga qaramasdan, tirik organizmlar tarkibiga ularning faqat ayrim izotoplarigina o‘tadi. Masalan, vodorodning H₁, H₂ H₃ izotoplaridan eng faoli H₁ gina tirik organizmlar tarkibiga kiradi. Organik moddalar tarkibiga C₁₂ izotopi, anorganik moddalar tarkibiga esa C₁₃ izotopi kiradi. Kislorodning O₁₆, O₁₇, O₁₈ izotoplarining ichida O₁₆ izotopigina yuksak faollikka ega bo‘lib, suv va karbonat angidrid tarkibiga kiradi. Kimyoviy elementlarning bir marta to‘liq davriy aylanib chiqish vaqti biogeokimyoviy sikl deb ataladi. Masalan, atmosfera kislorodining hammasi 2000 yil, karbonat angidrid gazi 200—300 yil, biosferaga suv esa 2 million yil davomida tirik moddalar orqali o‘tadi. Tirik organizmlar o‘zida faqat muhitda eng ko‘p tarqalgan elementlarnigina emas, balki juda kam miqdorda uchraydigan elementlarni ham to‘play olish xususiyatiga ega. Kimyoviy elementlarning tirik organizmlaridagi konsentratsiyasi muhitdagiga nisbatan ancha yuqori bo‘lishi mumkin. O‘simliklarda uglerodning konsentratsiyasi Yer po‘stidagiga nisbatan 200 marta, azotniki esa 30 marta yuqoridir. Har xil organizmlar har xil elementlarni o‘zida ko‘proq to‘play olish xususiyatiga ega. Masalan, temir bakteriyalari — temirni, ildizoyoqli sodda hayvonlar— kalsiyni, bulutsimonlar, ba’zi suvo‘tlari — yodni juda ko‘p miqdorda o‘zlarida to‘playdi. Biogen migratsiya natijasida tirik organizmlar ta’sirida ayrim kimyoviy elementlar valentligi o‘zgaradi, yangi kimyoviy birikmalar hosil bo‘ladi. Bizga ma’lum kimyoviy elementlardan 40 taga yaqini biogen migratsiyasida ishtirok etadi. Biogen migratsiyaning uch turi mavjud. Birinchi turini mikroorganizmlar, ikkinchi turini ko‘p hujayrali organizmlar amalga oshiradi. Birinchi tur migratsiyasi ikkinchi turga qaraganda jadalroq kechadi. Hozirgi zamonda biogen migratsiyada insonlarning ahamiyati (uchinchi tur) tobora ortib bormoqda. Elementlar migratsiyasi biogen usuldan tashqari fizik va kimyoviy usulda ham kechadi. Lekin biogen migratsiya boshqa usuldagilarga qaraganda ustun turadi. Quyida ba’zi biogen elementlarining migratsiyasi bilan to‘liqroq tanishamiz.