Bioorganik kimyo

          N-oxirgi  amnokislota  tarkibni  aniqlash.  Oqsildagi  polipeptid 
zanjirda  bir  tomonda  erkin 

-aminoguruhga  ega  (amino  yoki 
   oxirgi),  ikkinchi  tomondan  erkin 

-karboksil  (  karboksil  yoki 
   oxirgi)  guruhga  ega  aminokislota  qoldig’i  mavjud.  Oxirgi 
aminokislota  qoldiqlarini  aniqlash  oqsil  aminokislota  ketma-ketligini 
aniqlash  jaryonida  muhim  ahamiyatga  egadir.  Izlanishning  birinchi 

---

 
58 
bosqichida  bu  oqsil  molekulasini  tashkil  etuvchi  polipeptid  zanjirlari  
sonini  va  tekshirilayotgan  namunani  gomogen  darajasini  aniqlashga 
imkon  beradi.    Keyingi  bosqichlarda 
   oxirgi  aminokislotalarni 
tekshirish  orqali  peptid  fragmentlarini  bo’linish  darajasini  nazorat 
qilishga imkon beradi. 
   oxirgi  aminokislota  qoldiqlarini  aniqlashni  birinchilardin 
bo’lib,  1945  yilda             tomonidan  tavsiya  etilgan  edi.  Oqsil 
yoki peptidni 2,4-dinitroftorbenzol bilan ta’siri natijasida sariq rangga 
bo’yalgan dinitrofenil (   ) hosila hosil bo’ladi. 
 
                             
 
               
 
 
 
 Kislotali  gidroliz  (5.7  n. 
   )    natijasida  hosilani  polipeptid 
zanjir  bilan  bog’lab  turgan  peptid  bog’lari  uzilib,     oxirgi 
aminokislotani 
     hosilasi hosil bo’ladi.      aminokislota efir 
bilan  ekstraktsiya  qilinadi    va  standartlar  ishtirokisda  yupqa  qatlamli 
xromatografiya  usuli  bilan  qiyoslanib,  o’xshashligi  aniqlanadi. 
Jarayon umumiy holatda quyidagicha tasvirlanadi: 
 
                                                   
  
                                         
            
 
                                        
 
 
O
2
N
NO
2
R'
COOH
NH
CONHCH
CH
R
O
2
N
NO
2
NH CH
R
COOH
COOH
CH
H
2
N
R'
+
F
 
O
 
2
 
N
 
N
 
O
 
2
 
+
 
R
 
C
 
H
 
C
 
O
 
N
 
H
 
C
 
H
 
H
 
2
 
N
 
C
 
O
 
O
 
H
 
R
 
'
 
2
 
,
 
4
 
,
 
-
 
dinit
 
  
  roftorbenzol 
 
             

---

 
59 
Shu  bilan  bir  qatorda  B.Hartley    va  V.Grey  tomonidan  1963  yilda 
yaratilgan  dansil  usuli  ham  keng  qo’llanilmoqda.  Dinitrofenil  usuli 
kabi  bu  usul  ham  oqsil  aminoguruhiga  gidroliz  natijasida 
uzilmaydigan    “nishon”  kiritishga  asoslangan.  Uning  birinchi 
bosqichida  dansilxlorid  (1-dimetilaminonaftalin-5-sulfoxlorid)  oqsil 
yoki  peptidning  protonlanmagan 

-aminoguruhi  bilan  ta’sirlashib, 
dansil-peptid (
     peptid) hosil qiladi. 
 
 
 
 
 
Keyingi bosqichda 
     peptid gidrolizlanib (5.7 n.   ,     , 12-
16  soat) 
   oxirgi 

-
       aminokislota  ajratib  olinadi.  Shu  bilan 
bir  qatorda  lizin  va  tirozinning  yon  zanjirlarini  dansillash  natijasida 
     lizin  va       tirozin  hosil  bo’ladi.     -aminokislotalar 
spektrni 
ultrabinafsha 
qismida 
(
 
      
=365nm) 
intensiv 
fluorestsentsiyaga  egadirlar;  ularni  qiyoslab,  o’xshashliligini  anqlash 
uchun  0.1-0.5  nanomol  modda  yetarli.  Dansil  usulidan  foydalanishni 
ba’zi  cheklanishlari  yetarli  darajada  qattiq    sharoitdagi  gidroliz  bilan 
bog’liqdir.  Bunda  triptofan  qoldiqlari  parchalanadi  va  asparagin  va 
glutaminni  dezaminlanishi  sodir  bo’ladi.  Shu  bilan  bir  qatorda 
                                      va  boshqalar  gidrolizga 
bardoshdir, buning natijasida 
     aminokislotalar bilan bir qatorda 
     peptidlar  hosil  bo’ladi.  Bu  esa  ularni  qiyoslab,  o’xshashligini 
aniqlash uchun qiyinchilik tug’diradi. Shuning uchun bunday holatda 
N
CH
3
H
3
C
SO
2
R
CH
CONHCH
NH
COOH
R'
N
CH
3
H
3
C
SO
2
COOH
R
CH
NH
COOH
CH
H
2
N
R'
+
N
 
C
 
H
 
3
 
H
 
3
 
C
 
S
 
O
 
2
 
C
 
l
 
Dansilxlorid
 
        
 
+
 
R
 
C
 
H
 
C
 
O
 
N
 
H
 
C
 
H
 
H
 
2
 
N
 
C
 
O
 
O
 
H
 
R
 
'
 

---

 
60 
gidroliz  vaqti  2-3  sutkagacha  uzaytiriladi.  Ikkinchi  tomondan 
o’zgaruvchan             ,                 va              ni 
unumini  oshirish  uchun  gidroliz  vaqtini  4  soatgacha  kamaytirish 
lozim. 
 
                                                    
  
                                        
            
 
                                         
 
Uzoq 
 
vaqtlar 
davomida 
     aminokislotalarni  qiyoslab, 
o’xshashligini  aniqlash  uchun  mikroyupqa  qatlamli  xromatografiya 
usulidan  foydalanilgan. 
     aminokislotalarni  bo’lish  uchun 
sellyuloza,  silikagel  va  poliamidning  yupqa  qatlamidagi  bir  va  ikki 
o’lchamli  xromatografiya  uchun  turli  sistemalar  taklif  etildi.  Ammo 
     aminokislotalarni aniqlash uchun eng istiqbolli usullardan biri 
yuqorisamarali  qaytarfazali  suyuqlik  xromatografiyasi  hisoblanadi. 
Fluoresent  detektordan  foydalanish  natijasida  dansil  usulini  sezgirligi 
10  pikomolgacha  oshiriladi.  Shu  bilan  bir  qatorda 
   oxirgi 
aminokislotalarni  Edman  va  aminopeptidazalar  bilan  fermentli 
gidroliz usullari bilan aniqlash mumkin. 
           
   oxirgi