Биология ва генетика

10-Amaliy mashg‘ulot


10 mavzu: Yeryong‘oq navlarining navdorlik belgilari


Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga uruglik maydonlarni tozaligini aniqlash bilan birga hosildorligini ham hisoblab chiqarish imkonini beradi.
Mashg‘ulotning qisqacha mazmuni: Araxis yoki eryongoq – Markaziy osiyo mamlakatlari, shu jumladan, Uzbekistonda keng tarqalgan qimmatli moyli ekin. Uning moyi konserva, margarin, sovun sanoati, tibbiyotda ishlatiladi. Kunjarasida 45 % oqsil, 8% yog saqlanadi. Uruglaridan turli sharq shirinliklari, shokoladlar, konservalar, tortlar va boshqa konditer mahsulotlari tayyorlanadi. Dukkaklari quvurilib bevosita iste’mol qilinadi.
Urugida 60 % yog, 35 % oqsil saqlanadi. Shuningdek, urugida vitaminlardan A, e, K, D saqlanadi.
Poya va barglari qimmatli oziqa. Dukkagining puchogidan izolyatsiya materiallari tayyorlashda xamda yonilgi (utin) sifatida foydalaniladi.
Uzbekistonda araxis dexqon xujaliklari, tomarqalarda kup ekiladi. Dunyo buyicha 22 mln gektar maydonni egallaydi. Eng kup Xindiston, Xitoy, Indoneziyada ekiladi. U Amerikaning tropik xam subtropik mamlakatlarida, Afrikada keng tarqalgan.
Yeryongok buyicha eng birinchi arxeologik topilmalar Janubiy Amerikada kayd etilgan bulib, ular XV-XVI asrlarga taaluklidir. Eryongok mevalari Peruning Akkona shaxridagi saganalardan topilgan. I.A.Minkevich (1968 yil) portugaliyalik sayoxatchi Gabiliel Soare-de Suza uz kundaliklarida perulik xindular 1570 yillarda ‘‘anxuk’ deb nomlangan usimlikni ustirilgani xakida yozgani kayd etilgan. Eryongokni Braziliyadagi xindular ustirishganini Jana de Leru 1555 yillarda yozib koldirilgan. Braziliya florasini urgangan olim Bentam bu mamlakatda eryongokning 6 xil avlodiga mansub turi borligini ta`kidlaydi. Amerika kashf etilgandan sung eryongok dunyoning turli mamlakatlariga tarkaldi. Eryongok Rossiyaga Turkiyadan olib kelingan va birinchi marta 1825 yilda Odessa botanika bogida ustirilgan, asta-sekin Kavkaz orti mamlakatlari va Ukraina janubida xam etishtirila boshlangan. Shu tarika uni janubiy issik iklimli mamlakatlarda ustirish mumkinligi aniqlangan.
Xindiston eryongok etishtirish buyicha er sharida birinchi urinni egallaydi yoki dunyodagi eryongok etishtiriladigan maydonlarning yarmi shu mamlakatda. Eryongok mahsulotlarining eng kupi xam shu hududda etishtiriladi. Eryongokni kup ekish jixatidan ikkinchi urinni Nigeriya egallaydi. Bu erda tuproklar kumlok va tarkibida magniy kup, eryongok dukkaklari engil kumlok tuproklarda yaxshi etiladi, yirik buladi. Nigeriyada margarin sanoati yaxshi yulga kuyilgan. Eryongok moyi margarin olishda yaxshi xom ashyo hisoblanadi. Bundan tashkari, mamlakat axolisi xam eryongok mevasini uzluksiz iste`mol kiladi.
Urta Osiyoga eryongokni 1900 yillarning boshida olib kelingan.
Yeryongoqning vatani Janubiy Amerika, u erdan Fillipinga, keyin Yaponiyaga va Xitoyga tarqalgan. Evropaga Xitoydan keltirilgan, shuning uchun uni Xitoy yongogi deb xam atashgan.
Uzbekistonda, asosan, sugoriladigan erlarda ekiladi, xosildorligi 30-40 ts/ga, Andijon nav sinash uchastkasida xosildorligi 61 ts/ga ga etgan.
2-savol. Eryongoq dukkakdoshlar (Fabaceae) turkumiga kiradi. Bu turkumga 30 tur kiritiladi. Ular orasida madaniy va yovvoyi turlar bor. Eng kup ekiladigan tur Azachis xypogaea L. vulgazis L. madaniy eryongoq. Eryongoq bir yillik utsimon usimlik. Ildiz tizimi uq ildiz va yon ildizlardan iborat, tuproqda 190 sm chuqurlikka kirib boradi. Ildizlarida kup tuganaklar xosil buladi.
Poyasi tik usadi, buyi 80 sm etadi. Bitta poyadan 4-20 yon shox xosil buladi. Shoxlari asosida yumaloq, uchida turt qirrali, tuklangan, Ikki xil shakli; tup va yotib usuvchi shakllari bor. Tup shaklida usadigan usimliklarning buyi urtacha 30-40 sm tik usadi, er bagirlab usadiganlarniki 20-25 sm, tup diametri 1 m ga etishi mumkin.