Биология ва генетика

Kungaboqar Asteraceae L. Astradoshar oilasiga, Helianthus polimorf turkumiga mansub.
K.Xeyzer (AQSh) klassifikatsiyasi bo‘yicha Helianthus turkumi 68 ta ko‘p yillik va bir yillik turlarni tashkil qiladi. Bu o‘simlikning ko‘p yillik turlari ko‘proq bo‘lsa ham, bir yillik turlari ancha kattaroq maydonga tarqalgan.
A.V.Anishenko (VIR) 1980 y kungaboqarni genetik evolyusion asosida o‘rganib, ishlab chiqqan klassifikatsiyasi bo‘yicha Helianthus turkumi 10 turdan iborat: biri – bir yillik diploid turi H. annuus L.. kolgan 9 tasi esa ko‘p yillik – diploid, tetraploid va geksaploid turlaridir.
Dala dehqonchiligida 2 turdan foydalaniladi, bir yillik diploid turi – H. annuus (2n = 34) va ko‘p yillik geksaploid tur – H. tuberosus (2n = 102) (topinambur, yer noki).
H. annuus polimorf shakldagi tur. Uning tur ichidagi klassifikatsiyasi bo‘yicha F.S. Venslavovich ikki turga ajratgan.
H. Cultus Wenzl – madaniy kungaboqar va H.ruderalis Wenzl – yovvoyi kungaboqar.
H. Cultus – ikki kenja turga bo‘linadi: H. s. ornamentalis Wenzl. – madaniy manzarali va H.s. sativus Wenzl – madaniy ekma kungaboqar. Bu o‘z navbatida to‘rt guruh tur xillariga bo‘linadi:
Shimoliy Rus, O‘rta Rus, armyan va Janubiy Rus xillari.
Yangi qabul qilingan klassifikatsiya asosida kungaboqarning bir yillik diploid turining (H. annuus 2n = 34) tarkibida uchta kenja turi mavjud: H. annuus, H. lenticuralis va H. petiolaris. H. annuus kenja turi 4 guruhga bo‘linadi:
H. a.v.annuus, H. a.v.australus, H. a. armeniacus, H. a.v.pustovojtii. Bular o‘z navbatida bir necha shakllardan iborat.
Moyli kungaboqarning hozirgi zamon tarqalib ekiladigan navlari H. a.v.pustovojtii xiliga mansub.
E_{kiladigan kungaboqar o‘simligining tashqi ko‘rinishiga va pistasining tuzilishiga qarab, chaqiladigan, moyli va oraliq guruxlarga bo‘linadi.
Chaqiladigan kungaboqarning poyasi yo‘g‘on bo‘lib, bo‘yi 4 m gacha yetadi, barglari yirik va savatchasi katta (diametri 25-40 sm). Pistasining bo‘yi 11-23 mm, meva po‘sti (po‘chog‘i) qalin, qirrali. Mag‘zi pistasi ichki qismining faqat yarmini egallaydi. 1000 dona pistasining 170 g keladi, po‘chog‘ining chiqishi 46-56 % ni, moyliligi 20-35 % ni tashkil qiladi.
Moyli kungaboqarning poyasi nisbatan ingichka bo‘lib, bo‘yi 1,5-2,5 m gacha yetadi, barglari ham unchalik yirik emas va savatchasi o‘rtacha (diametri 15-20 sm). pistasi mayda (bo‘yi 7-13 mm). Mag‘zi pistasi ichki qismini to‘liq egallaydi. 1000 dona pistasining vazni 35-80 g keladi, po‘chog‘ining chiqishi 25-35 % ni, moyliligi 38-56 % ni tashkil etadi.
Oraliq kungaboqar dastlabki ikki gurux orasida joylashgan. Pistasining bo‘liqligiga ko‘ra u moyli kungaboqarga, boshqa belgilariga ko‘ra pistasi chaqiladigan kungaboqarlarga yaqin turadi.
Respublikamizda kungaboqar ekin maydonining deyarli hammasiga moyli kungaboqar navlari ekiladi. Ular shumg‘iyaga va kungaboqar kuyasiga chidamliligi bilan farq qiladi. Kungaboqarning pistasi chaqiladigan navlari ko‘k massasi uchun va silos bostirish maqsadida, shuningdek, kichik maydonlarda urug‘lik uchun ekiladi.}