Биология ва генетика

20-Amaliy mashg‘ulot


20 mavzu: Moyli ekinlarda aprobatsiya o‘tkazish
Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga urug‘larni omborlarda saqlanishini ko‘rsatib, namunalar olib o‘rgatishdan iborat. Ish PSUEAITI va O‘zO‘ITI omborxonalarida o‘tkazilishi mumkin. Super elita, elita va reproduksiya urug‘lar bilan tanishish.
Mashg‘ulotning qisqacha mazmuni: Hosilni yig‘ishtirish ikki fazali usulda birinchi savatchaning orqa tomoni sarg‘ayib, urug‘ning namligi 30-35% bo`lganda (gullash fazasidan 30 kundan so`ng) poyasi savatchadan 15-20 sm past kismidan kesilib, Savatcha poyada qoldiriladi. Undan 7-10 kundan so`ng urug‘ning namligi 8 % gacha kamayganda urug‘lar ko`lda yoki donli ekinlar kombaynlari orqali va maxsus moslamalar yordamida ajratiladi.
To`rtinchi yilda urug‘lik pitomnigi yoki supuer elitadan olingan urug‘lar elita dalasida ekiladi. Elita dalalarida 3 marta nav utog‘i utkazish va boshka urugchilik ishlari super elita dalasida utkazilganlik amalga oshiriladi. Katta bo`lmagan dalalarda hosil yig‘ishtirish ikki fazali usulda o`tkaziladi.
Yaratilgan elita urug‘ligi 1 reproduktsiyali urug‘lar, etishtirish uchun maxsus ixtisoslashgan urug‘chilik xujaliklariga topshiriladi. Birinchi reproduktsiyali urug‘lik etishtirladigan uchastkalarda elita etishtirishga o`xshash talablar qo`yiladi. Barcha urug‘chilik va agrotexnologik tadbirlar super elita dalasida o`tkazilgandek amalga oshiriladi.
Umuman olganda kungaboqar ekiladigan asosiy davlatlar jumladan Rossiyada kungaboqarning elita urug‘ligini etishtirish yukorida keltirilgandek 4 yilda (fitotron qurilmasi bo`lmagan sharoitda 5 yilda) amalga oshadi.
Biz kup yillar davomida o`rgangan ma`lumotlar va o`tkazilgan ilmiy tadqiqotlar ko`rsatishicha Respulikamiz sharoitida bahor, yoz va kuz oylarining uzok davom etishi hisobiga bir yilda ikki marta hosil etishtirish evaziga kungaboqarning birlamchi urug‘chiligini 4 yil o`rniga ikki yilda etishtirish mumkin. Bu muammoni amalga oshirish uchun kungabokarning 50 tadan ortik nav va nav namunalarning tezpisharligi va urugining tinim davri aniklanib, ulardan urugning tinim davri kiska bir yilda ikki marta ekishga yarokli navlar va namunalar tanlandi. Shuningdek ikki xosil olishga yarokli ustirish sharoiti aniklandi.Ilmiy tadkikotlar natijalari kursatishicha kungabokarning birlamchi urugchiligida tezkor va samrali usulni ko`llash Surxondaryo viloyati sharoitida to`lig‘icha amalga oshadi.
Surxondaryo viloyatining Denov va Qumkurgon tumanlari sharoitida 1992 yildan buyon o`tkazilgan ilmiy tadkikotlar ko`rsatishicha kungaboqarning Pioner, Nadejniy, Bogucharets, Salyut, Jaxongir navlarining urug‘ini 1mart muddatida ekib, 10 martgacha undirib olish mumkin. Maysalar mart oyining so`ngi 10-kunligi va o`suv davrini aprel, may oylari davomida o`tagan o`simlikning urug‘i 5 iyungacha fiziologik va 15-iyungacha to`liq etilish mumkinligi aniklandi.
Biroq yangi yig‘ishtirilgan urug‘ni ekish uchun kamida 10 kun davomida tabiiy sharoitda saqlab namligi 8 % ga keltiriladi. Urug‘da kechayotgan bioximik jarayonlarni susaytirish uchun ekish oldidan 2-3 soat vaqt davomida 1-2 daraja sovitish kerak bo`ladi va keyin ekish maqsadga muvofik. Xullas yangi urug‘lar takroriy 25-iyul muddatida ekilsa 3-avgustgacha to`liq unib chiqadi. Avgust, sentabr, oktyabr oylarida yaxshi usib rivojlanadi. Bu davrda urugchilik ishlari (nav utogi, negativ tanlash, saralash, ayniksa gullash fazasida ikki marta kushimcha changlanish utkazish) tulik amalga oshirilsa va urug‘ning to`liq etilishi kuzatiladi. Bunday usulda etishtirlgan urug‘larning unuvchanligi tozaligi, tipikligi kabi kursatkichlari urug‘ning ekinboplik va navdorlik sifat kursatkichlari talablariga javob beradi.
5-savol
Nav va urug‘ nazorati davlat nazoratiga xamda xo`jalik ichidagi nazoratga bo`linadi. Nazorat ishlari har bir xo`jalikda majburiy bo`lib, uni xo`jaliklarning o`z mutaxassislari olib boradi.
Xo`jalik ichida nav va urug‘larni nazorat qiluvchi shaxslar urug‘chilikni tashkil etishda ishtirok etishlari, nav va tur ofligi bo`yicha o`toq o`tkazish, urug‘liklarni kassalik va zararkunandalardan muhofaza qilish kabi amaliy ishlarni nazorat qilishlari, ularning ko`pchigida bevosita qatnashishlari lozim. Ular navdor urug‘larni ko`payturish, tayyorlash, tozalash, saqlash va boshqa joylarga jo`natish vaqtida bajariladigan barcha isharni hisobga olib, xo`jaliklarni rasmiylashtirishlari va davlat nazoratini o`tkazishda ishtirok etishlari kerak.
Demak, xo`jalik ichidagi nazorat xo`jaliklarida urug‘larni navdorlik va ekish sifatlarini yaxshilash bo`yicha olib boriladigan ishlarning ayrim tomonlarini qayd etishdir. Uning asosiy vazifasi urug‘chilik qoidalari va agrotexnika talablarini buzishga yul qo`ymaslik, urug‘ni etishtitrish, yig‘ishtirish, saqlash va tashishda nav va ekish sifatlarining pasayib ketishga yul qo`ymaslik.
Davlat nab nazorati. urug‘likning genetik (nav) sifati dala va laboratoriyada o`tkazilgan sinov natijalari bo`yicha aniqlanadi.
Yekinbop urug‘liklar etishtirish maqsadida ekilgan navni qishloq xo`jalik ekinlari O`zbekiiston Respublikasi qishloq va suv xo`jaligi vazirligi belgilaydigan tartibda aprobatsiya qilinadi.
Yekish uchun ishlatiladigan urug‘liklar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda sertifikatlanishi lozim. Urug‘liklarni sertifikatlash O`zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo`jaligi vazirligi huzuridagi qishloq xo`jalik ekinlari urug‘ining sifatini sertifikatlsh va nazorat qilish davlat markazi tomonida hamda uning joylardagi bo`limlari tomonidan amalgam oshiriladi.
O`zbekiston Respublikasi Qishloq va suv xo`jalik vazirligi huzuridagi qishloq xo`jalik ekinlari urug‘liklarini sertifikatlsh va ularning sifatini nazorat qilish davlat markazi hamda uning joylardagi bo`linmalari urug‘liklarni sertifikatlsh va ularning sifatini nazorat qilish bo`yicha davlat organlari hisoblanadi.
Qishloq xo`jalik ekinlarining urug‘liklarini sertifikatlash va ularning sifatini nazorat qilish davlat organlari byudjet hisobidan va (yoki) sinov o`tkazish hamda sertifikatlash borasidagi xizmatlariga to`langan mablag‘lar hisobidan pul bilan ta’minlanadi.
Qishloq xo`jalik ekinlarini sertifikatlash va ularning sifatini nazorat qilish davlat markazi to`g‘risida Nizom O`zbekiston Reespublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadi.
Urug‘liklarni sertifikatlash va ularning sifatini nazorat qilish davlat markazi:
- barcha qishloq xo`jalik ekinlarining urug‘liklari sifatini nazorat qilishni tashkil etish bo`yicha joylardagi bo`linmalarning ishiiga rahbarlik qiladi.
- xo`jaliklar, korxonalar, boshqa korxonalar va muassasalarda urug‘liklar va ekialadigan ko`chatlarini navi hamda ekinboplik xususiyatlarini aniqlaydi.
- urug‘liklarning sifatini aniqlash uslublarini ishlab chiqadi, takomillashtiradi va tasdiqlaydi.
Qishloq xo`jalik ekinlari urug‘liklarini sertifikatlash va ularning sifatini nazorat qilish davlat markazining boshlig‘i qishloq xo`jalik ekinlari urug‘liklarni sertifikatlash va ularning sifatini nazorat qilish bo`yicha O`zbekiston Respublikasining Bosh davlat inspektori hisoblanadi.
Urug‘ nazorati. urug‘ nazoratining vazifasi etishtirilgan urug‘ni saqlash va omborlardan chiqarish vaqtlarida urug‘likning ekishga yaroqlik sifatlarini tekshirib turishdir. Urug‘ning ekishga yaroqlik sifatlari urug‘ning tozaligi, 100 donasining vazni, nishlash quvvati, unuvchanligi, hayotchanligi, namligi, kassalik va zararkunandalar bilan shikastlanganligi kabi ko`rsatgichlar yig‘indisi bilan ifodalanadi.
Barcha ekinlar urug‘larining ekishga yaroqlik sifatlariga bo`lgan talablar davlat standartida qat’iy belgilangan, ekishga yaroqlik sifatlari davlat standartida belgilangan darajadan past bo`lgan urug‘lar ekish uchun yaroqsiz hisoblanadi.
Xo`jalik ichidagi urug‘ nazorati har bir xo`jalikning o`z mutaxassislari tomonidan olib boriladi. U urug‘liklarni jamgarish va saqlash qoidalarining to`g‘ri bajarilishini, kassalik va zararkunandalarga qarshi kurash choralari, maxsus urug‘chilik agrotexnikasi qoidalarining bajarilishini tekshirib turish kabi ishlardan iborat.
Davlat urug‘ nazorat davlat urug‘ inspeksiyasiyalari tomonidan olib boriladi. Urug‘ inspeksiyalari hamma xo`jaliklardagi ekishga mo`ljallangan barcha urug‘larni tekshirib turadi. Urug‘lar labaratoriyalarda yagona davlat standarti qoidalari asosida tekshiriladi. Urug‘ inspeksiyalari tomonidan tekshirilib va “Urug‘likning sofligi xaqida” gi guvohnomaga ega bo`lgan urug‘largina ekishga yaroqli hisoblanadi.