Биология ва генетика

8-Amaliy mashg‘ulot


8 mavzu: Kunjut navlarining navdorlik belgilari


Mashg‘ulotning maqsadi: Talabalarga moyli ekinlar urug‘larining partiyasidan har xil shchuplar yordamida namuna olish qoidalari va uni tahlil qilish uchun qismlarga ajratishni o‘rgatishdan iborat.
Mashg‘ulotning qisqacha mazmuni : Kunjut- Uzbekistonda kadimdan ekiladigan asosiy moyli ekinlardan biri. U urugi tarkibidagi moy mikori buyicha moyli ekinlar orasida birinchi urinni egllaydi. Sovuk presslash (juvozda) yuli bilan olingan kunjut xushta’mligi buyicha tenglashadi.
Kunjut urugidan konditer sanoati, meditsinada, shuningdek, konservalar, non mahsulotlari tayyorlashda ishlatiladi.
Issik presslash yuli bilan olingan usimlik moyi texnik maksaddlarda ishlatiladi, shuningdek, uni kuydirib kurimidan a’lo sifatli tush tayyorlanadi.
Kunjut urugi 48-65 % moy, 16-19 5 oksil, 15,7-17,5 % eriydigan uglevodlar saklanadi. Sovuk presslashgda olingan kunjarasi tarkibida 40% oksil, 8% yog saklanadi va u konditerlikda ishlatiladigan un, xolva tayyorlashda, chorva mollari uchun kontsentratlangan ozik sifatida foydalaniladi. Issik presslashda xosil bulgan 100 kg kunjarasida 132 o.b. saklanadi.
Kunjut moyli ekinlarning eng kadimgilaridan hisoblanadi. Arxeologik kazilmalariga kura egipetda fir`avinlarning makbaralaridan, Samarkanda Sugdiyona kazilmalarida kunjut uruglari va usimligi suratlari topildi. Bu ekinning tarkalishi eramizgacha bulgan IV asrga borib tarkaladi va Aleksandr Makedonskoy nomi bilan boglik. Uning sipoxlari kunjut moyi bilan oziklanishgan, uzlari bilan kunjut uruglari olib yurganlar. Kunjut uruglari ularning otlaridagi xurjunlardan tukilgan, shuningdek, moyini ajratib olishayotganda erga tushgan, kunjut shu tarika bir kator mamlakatlarga tarkalgan.
Kunjutning madaniy usimlik sifatida kachondan ekila boshlagani noma`lum. Gerodot shunday deb yozadi: «Assiriyada zaytun moyi yuk, assiriyaliklar daraxtday bulib usadigan kunjut usimligi moyini ishlatadilar». Ksenofont «Greklar tarixi» nomli kitobida askarlar yuzlari va badanlarini sovukdan ximoya kilish uchun kunjut moyi bilan moylaydilar, deb ma`lumot bergan. Katta Pliniy «Batiiy tarix» kitobida Gretsiya va Kichik Osiyoda kunjutning usishi xakida tuxtalib, kunjut Xindistondan kelib kolgan, degan goyani ilgari suradi. Xindistonda kadimgi adabiyotlarda kunjut xakida kup ma`lumotlar berilgan. Xitoyda kunjut eramiz boshlarida ekilgan. Kunjutning vatani Janubiy Afrika va Xindiston, degan karama-karshi fikrlar mavjud. Aslida esa, kunjut avlodlarining 35 tasidan 28 tasi Afrikadan tarkalgan. Shuni hisobga olib, uning vatani Janubiy Afrika, deyish mumkin.
Kunjut Xindistonga extimol axolining kuchib yurishi natijasida efiopiya va eritriyadan kelib kolgandir. Kunjut Xindistondan garbga va sharkka, Xitoyga, sungra Yaponiyaga tarkalib, uziga xos xosildor turlari shakllanadi. Garbga Urta Osiyo va Afgoniston orkali Urta er dengi mamlakatlari va Shimoliy Afrikaga yoyildi. Shimoliy Afrika va Urta er dengizi mamlakatlarida bir xil kunjut turlari uchraydi.
Rossiyada kunjut XVIII asr oxirlarida tarkaldi, uruglari Urta Osiyodan keltirilib ekildi. Kunjut moyi sifat jixatlari bilan zaytun moyiga uxshashligi uchun mamlakatning shimoliy va janubiy hududlarida etishtirildi, kunjut ekkanlarga bepul er, shuningdek, mukofotlar berish yulga kuyildi. Lekin barcha urinishlar kutilgan samarani bermadi. Xavo xarorati pastligi, hududda yaangi ekin bulgani tufayli kunjut kata maydonlarda ustirilmadi.
Turkistonda kunjut juda kadimdan ekilib kelinadi. Maxalliy axolii kunjut etishtirgani uchun xech kanday mukofot va kushimcha daromad olmagan, ammo ular moyini iste`mol kilishi uchun kunjutni eramizgacha bulgan davrdan bugungi kungacha etishtirib kelmokdalar. Turkmaniston, Tojikiston va Kirgizistonda tuprok-iklim sharoiti mos bulgani bois dexkonlar kunjut etishtirishga aloxida e`tibor karashdi. Xavo xushbuy moy beradi.
Mustakillikka erishilganidan sung xam kunjut mamlakatimiz mikyosida katt moydonlarga ekilmadi, uning moyini sevib iste`mol kiluvchi ayrim xamyurtlarimiz tomonidan etishtirildi.
Kunjutning vatani Afrika. Uzbekistonga kunjut Panjob (Pokiston) orkali kirib kelgan. Markaziy Osiyo mamlakatalarida keng tarkalgan.
Jaxon dexkonchiligida kunjut 7 mln gektar maydonda ekiladi. U Xindiston, Pokiston, Xitoy, Birma, Meksika, Afrikada kup ekiladi.
Uzbekistonda kunjut sugoriladigan va lalmikorlikda etishriladi. Sugoriladigan erlarda xosildorligi 2-2,5 t\ga, lalmikorlikda 1-1,5 t/ga.