Биология ва генетика

4-Amaliy mashg‘ulot


4 mavzu: Moyli ekinlarda yakka tanlash o‘tkazish tartibi


Mashg‘ulotning maqsadi: Tanlash usullarini o‘rganish. Tanlash uslubi va o‘tkazish tartibi bilan tanishish.

1. 
   Ommaviy tanlash o‘tkazish uslubini o‘rganish va sxemasini chizish.
   
2. 
   Yakka tanlash uslubini o‘rganish va sxemasini chizish.
   

Ommaviy tanlash: O‘z moxiyatiga ko‘ra oddiy, oson va tez o‘tkaziladigan usul hisoblanadi. O‘zidan changlanuvchi o‘simliklarda bir martalik, chetdan changlanuvchi o‘simliklarda ko‘p martali (chunki ularning genotipi geterozigota xolatida bo‘ladi) ommaviy tanlash qo‘llaniladi. Ommaviy tanlash ko‘pincha maxalliy va chetdan keltirilgan navlarni aralashmalardan tozalash, mahsulot sifatini yaxshilash, hosildorligini oshirish uchun qo‘llaniladi.
Ommaviy tanlashda dastlabki materialdan yangi yaratilayotgan navga ega bo‘lishi lozim bo‘lgan belgi va xususiyatlariga qarab bir necha yuztadan, bir necha mingtagacha eng yaxshi o‘simliklar tanlab olinadi. Tanlash bevosita dala sharoitida o‘tkaziladi.Tanlab olingan eng yaxshi o‘simliklar laboratoriya sharoitida (donning to‘lishganligi, sog‘lomligi, o‘xshashligi, kerakli belgi xususiyatlari bo‘yicha) ko‘zdan kechiriladi. Talabga javob bermaganlari brak qilinadi. Talab darajasidagi o‘simlik urug‘lari birlashtirilib, keyingi yili bitta dalaga ekiladi. Agar tanlash ko‘p martali yoki cheksiz bo‘lsa, tanlash davom ettiriladi. Lekin tanlash o‘tkazilgan yillarda tanlangan material, dastlabki material va rayonlashgan standart navlar bilan taqqoslab o‘rganib boriladi.
Ommaviy tanlash navning morfologik, xo‘jalik biologik, belgi xusu-siyatlarini saqlash uchun urug‘chilikda keng qo‘llaniladi.
Ommaviy tanlash asosida seleksiyada bir qancha maxalliy navlar yetish- tirilgan.
Ommaviy tanlash ba’zi kamchiliklarga ega. Birinchidan: Tanlab olingan o‘simliklar avlodma-avlod o‘z irsiy imkoniyatlari bo‘yicha o‘rganilmaydi.
Ikkinchidan: Bu tanlash tuproq unumdorligi o‘ta tekis dalada o‘tkazilmasa irsiy jixatdan ahamiyatsiz o‘simliklar avlodi keyingi yillarda ko‘payib ketishi mumkin.
Uchinchidan: O‘simliklarning urug‘lari birlashtirilib yuborilganligi uchun ulardagi ayrim qimmatbaho belgi xususiyatlarga ega o‘simliklar yo‘qolib ketishi mumkin. Natijada seleksioner ixtiyoridagi materialdan to‘liq foydalanilmaydi. Seleksiyada ommaviy tanlashdagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun yakka tanlash qo‘llaniladi.
Yakka tanlash seleksiyada qo‘llaniladigan asosiy tanlash usuli hisoblanadi. Sababi tanlab olingan o‘simliklar yakka tanlashda bir-biri bilan aralashtirilmasdan, bir necha avlodlar (F₁, F₂, F₃….) davomida alohida-alohida genotip bo‘yicha o‘rganiladi. Yakka tanlashda keraksiz belgi - xususiyatli o‘simliklarga qilinadigan mehnat, mablag‘ harajatlarini tejashga imkon beradi.
Yakka tanlashda o‘simliklar alohida-alohida o‘rganilganligi sababli ularda belgi xususiyatlar kuchayib mustaxkamlanib boradi. Shu afzallik- larga ko‘ra yakka tanlash orqali nisbatan qisqa muddatda (7–8 yilda) yangi nav yaratish mumkin. Yakka tanlash duragaylar, maxalliy navlar, mutantlar, poliploidlar va tabiiy populyatsiyalar bilan ishlaganda qo‘llaniladi.