Биология кафедраси тўйчиева Зиёда Абдихолиқ қизи

Чаёнлар (Scorpionida) – ер юзида яшовчи энг қадимги бўғимоёқлилар туркумидир. Ҳозир 650 га яқин маълум. Катталиги 2-3 см дан 15-25 см гача бўлади. Улар иссиқ ва мўътадил иқлими туманларда, тошлар орасида, кемирувчилар уясида, харобаларда, лой сувоқли уйларнинг ёриқларида ҳаёт кичиради. Намсевар чаёнлар эса ўрмонларда, тўнкалар орасида барглар остида яшайди. Чаёнлар одамлар яшайдиган жойларда ҳам учраши мумкин, бунда улар оёқ кийимлар, кўрпа-тўшаклар ва кийимлар ичига кириб қолиш ҳоллари кузатилади. Кундуз кунлари улар писиб ётиб, қоронғу тушиши билан фаол бўлиб қоладилар. Кечаси улар майда бўғимоёқлиларни ов қилиб овқатланадилар. Чаёнларнинг заҳарли безлари қорнининг охирги бўғимида (telson) жойлашган бўлиб, ниши билан тугайди. Ниш учига заҳарли безларининг йўли очилади. Ниши ёрдамида заҳар ўлжа танасига киритилади (юборилади). Умуман олганда чаёнлар асосан одамни ўзини ҳимоя ҳимоя қилиш учунгина чақади. Заҳарли гемотроп таъсирга эга бўлиб, таркибида бундан ташқари нейтроксинлар ҳам бўлади.
Заҳарлашнинг клиникаси. Чаён чаққан жой қаттиқ оғриб, оғриқ бир неча минутдан, бир неча соатгача давом этади. Оғриқ нерв ўқи бўйлаб бошқа жойларга ўтиши (пррадиация) мумкин. Чаққан жойда гиперемия, шиш пайдо бўлиб, сезиш ҳисси йўқолади. Камдан-кам ҳоллардагина терида сероз суюқлик билан тўлган пуфакчалар ҳосил бўлади. Лимфаденит ва лимфангоит бўлиши кузатилади. Умумтоксик ҳолати чаққандан сўнг дастлабки соатларда авж олади. Бунда чаён чаққан одам титрайди, сўзлашиши, нафас олиши ва ютиниши қийинлашади. Кўпинча қўрқув ҳисси, бош оғриғи, юрак соҳасида оғриқ, юрак тез уриб кетиши, ҳансираш, кўнгил айнаши, мускулларнинг тортишиб тиришиши, адинамия, терлаш кузатилади. Тана ҳарорати ностабиль бўлади. Камдан-кам ҳолларда нафас фалажлигидан одам ўлиши мумкин. Одатда бу дастлабки 20 соатдан, камдан-кам ҳолларда 30 соатдан сўнг кузатилади.
Заҳарланишнинг енгил шаклида интоксикация маҳаллий кўринишда бўлади. Чаён чақишидан заҳарланиш ҳолари кўпинча Жанубий ва Марказий Америкада, Мексикада, Шимолий ва Жанубий-Шарқий Осиёда, Закавказьеда, Қримда мамлакатлардан чаёнлардан заҳарланиш одатда оғир ҳолатларга ва фақат болалар орасида кузатилади. Бизнинг ватанимизда энг хавфли чаён қора чаён ҳисобланади.