Biologiya hayot haqidagi fan

III.Yangi mavzuning bayoni: Divergent evolutsiya. Divergensiya (lotincha divergantia – ajralish) – 

evolutsion jarayonning yangi sistematik guruhlar hosil bo‘lishiga asoslangan eng umumiy turi. Divergensiya – har 

xil yashash sharoitlariga moslashish natijasida ajdod tur belgilarining tarqalishidir. Divergensiya tufayli yangi muhit 

sharoitlariga moslanishlar kengayadi. Bu jarayon natijasida tip sinfl arga, sinf turkumlarga, turkum oilalarga, oila 

avlodlarga, avlod turlarga ajraladi. Ajdod tur tarqalgan hududlarda ekologik sharoitning har xil bo‘lishi 

divergensiyaga olib keluvchi omil hisoblanadi. Divergensiya jarayoni tarmoqlangan shoxli evolutsiya daraxti 

ko‘rinishida tasvirlanadi. Bu divergent evolutsiya timsolidir: umumiy ajdoddan ikki yoki undan ortiq formalar, o‘z 

navbatida, ulardan ko‘pgina turlar va avlodlar kelib chiqqan. Divergensiya deyarli hamma vaqt yangi hayotiy 

sharoitlarga moslanishlarning ortib borishini ifoda etadi. Oziq turi, yashash muhitining xilma-xilligi tufayli 

sutemizuvchilar sinfi ning hasharotxo‘rlar, oztishlilar, qo‘lqanotlilar, kemiruvchilar, yirtqichlar, juft tuyoqlilar, toq 

tuyoqlilar, kurakoyoqlilar, kitsimonlar kabi turkumlar kelib chiqqan. Bu turkumlarning har biri o‘z navbatida 

morfologik, ekologik, etologik, genetik, fi ziologik xususiyatlari bilan farqlanadigan kenja turkumlar va oilalarni o‘z 

ichiga oladi. Sutemizuvchilar har xil turkumlarga mansub organizmlardagi o‘zaro o‘xshashlik ularning ajdodi bir 

ekanligiga, ular o‘rtasidagi farq har xil sharoitga moslashganligiga dalildir. Galapogoss orollarida morfofi ziologik 

xususiyatlari jihatdan farq lanadigan vyuroklarning bitta ajdod turlardan kelib chiqqanligi divergen siyaga misol 

bo‘ladi. Parallel evolutsiya (grek cha – parallelos – «yonma-yon bo ruvchi») – birbiriga qarindosh bo‘l gan 

organizmlar guruhlarida bir yo‘nalishda o‘xshash belgilar pay do bo‘lishi bilan ifodalanadigan evolutsion o‘zgarish. 

Masalan,sut emi zuvchi kitsimonlar va kura k oyoqlilar bir-biridan mustaqil holda suv muhitiga o‘tishgan va ularda 

suv muhitiga moslanishlar – kurakoyoqlar paydo bo‘lgan. Afrika va Janubiy Amerika qit’alarida tarqalgan 

sutemizuvchilar tana tuzilishida o‘xshashlikni ko‘rish mumkin (115-rasm). Parallelizm bir-biriga genetik yaqin 

turlarda belgilarning o‘xshashligi, gomologik tuzilmalarning mustaqil holda o‘zgarishlari natijasida yuzaga 

keladigan evolutsiyadir. Har xil turlarning bir xil genlarida o‘xshash muta t siyalar paydo bo‘lishi pa rallelizmga 

---

www.sadikov.uz @sadikov_uz  

Mazkur dars ishlanmalar to’plamidan faqat namuna sifatida foydalansa bo’ladi!

 

 

sabab bo‘ladi. Xuddi shunday hodisani N. I. Vavilovning irsiy o‘zgaruvchanlikning gomologik qatorlari qonuni 

tavsiflab beradi.