Biologiya 5 new indd

Respublika
 
Ta'lim Markazi
sellyuloza  qobiq
sitoplazma
sitoplazmatik  membrana
7
1 3 -ra s m .  O‘simlik  (a)  va  hayvon  (b)  hujayrasi.
yosh  poya  va  b a rgla rda  uchraydi;  x ro m o p la s t  (rangli)  -   p ig m e n tla r 
m iq d o rig a   k o ‘ ra  sariq,  qizil,  k o ‘ k  b o ‘ lishi  m um kin,  gul  va  m evada 
uchraydi;  leykoplast  (rangsiz  yoki  oq  rangda)  -   ildiz  va  u r u g ‘da 
b o ‘ ladi.  Plastidalar  b ir-b irig a   aylanishi  m um kin.  Masalan,  p o m id o r 
dastlab  yashil  rangda  (xloroplast),  asta-sekin  oq ara di  (leykoplast), 
keyin  s a r g ‘ayib  qizaradi  (xrom oplast).  O ‘sim lik  hujayralariga  xos 
belgilardan  yana  biri  hujayra  shirasiga  ega  vakuolaning  b o ‘ lishidir. 
Vakuola  hayvon  hujayrasida  hazm  qiluvchi  vakuola,  qisqaruvchi 
vakuola  k o ‘ rin ish id a  b o ‘ lishi  m um kin,  lekin  o ‘sim likdagi  vakuola 
singari  kattalasha  olm aydi  (1 3-ra sm ).  O ‘simlikning  yosh  hujayrasi- 
ga  nisbatan  qari  hujayrasida  vakuola  yirik  b o ‘ ladi.  Uning  tarkibida 
7 0 -9 5 %   suv  va  unda  erigan  mineral  tuzlar,  orga n ik  kislotalar, 
ug levodlar  uchraydi.  Vakuolaning  tarkibiga  k o ‘ ra  mevaning  ta ’ mi 
har  xil  b o ‘ ladi.  A gar  org a n ik  kislotalar  k o ‘ p  b o ‘ lsa,  meva  nordon, 
uglevod  k o ‘ p  b o ‘ lsa,  meva  shirin  b o ‘ ladi.
2.  Faqat  hayvon  hujayralari  uchun  xos  belgilar:
•  hujayra  q o b ig ‘ i  yu p q a   b o ‘ ladi;
•  qisqaruvchi,  hazm  qiluvchi  vakuolasi  mavjud.
Hayvon  hujayralarida  o ‘sim lik  hujayralari  kabi  q o ‘shim ch a   sell - 
yuloza  qobiq  b o ‘ lmaydi.  Ular  maxsus  o ‘sim ta la r  yo rd a m id a   birikib
19

---

t o ‘qim a  hosil  qiladi.  Hayvonlardagi  vakuolalar  m ayda  b o ‘ ladi.  Qis- 
qaruvchi  vakuolalar  hujayradan  o rtiq c h a   suyuqlikni  chiqarib  yubo- 
radi,  hazm  qiluvchi  vakuolalar  esa  hujayraga  kirgan  oziq  m o d d a - 
larni  parchalab,  hazm  qiladi.
Bir  xil  vazifani  bajaruvchi  hujayralar  y ig ‘ indisi  to 'q im a   deyiladi. 
T o ‘ q im a lar  birlashib  organlarni,  o rgan lar  esa  organ izm ni  hosil  qila­
di.  Masalan,  zarang  daraxti  yaxlit  organizm,  unda  ildiz,  poya,  barg 
singari  org a n la r  mavjud.  Barg  qoplovchi,  o ‘tkazuvchi,  m exanik  va 
asosiy  t o ‘ qim alardan  iborat.  Asosiy  t o ‘ qim a g a   ustu nsim o n  va  bu- 
lutsim on  hujayralar  kiradi  (1 4-ra sm ).
edurtm_uz
•  membrana
•  sitoplazma
С т-ж Г  Уас|го 
1 
•  vakuola
•  plastida
1.  Yadrosi  shakllangan  va  shakllanmagan  hujayralar  qanday 
nomlanadi?
• f t   2.  Hujayra  qanday  asosiy  qismlardan  iborat?
3.  Necha  xil  plastida  turlari  uchraydi?
4.  Mevaning  ta’ mi  nimaga  b o g ‘ liq?
5.  Qisqaruvchi  vakuola  qanday  vazifani  bajaradi?
6.  Zarang  o ‘simligidagi  organ,  to ‘qima  va  hujayralarga  misol 
keltiring.
O'simlik  va  hayvon  hujayralariga  xos  belgilarni  yozing.
O ‘ s im lik   h u ja y ra s i
Hayvon  h u ja y ra s i
20

---

Q e d u rtm   uz