|
Respublika
Ta'lim Markazi
Q edurtm _uz
a
b
7 - ra s m . Kuzatish (a) va taqqoslash (b) usul
tirik organizm ekanligi, kislorod bilan nafas olishi o ‘xshash, lekin
tashqi tuzilishi, yashash joyi va oziqlanishi farq qiladi (7 -rasm , b).
3.
T a r ix iy u s u l - q a d im d a mavjud b o ‘ lgan o rgan izm lar hozirda
yash ayotgan la ri bilan solishtiriladi. Ulardagi farqni bilish orqali tirik
o rgan izm lard a qaysi darajada o ‘zgarishlar sodir b o ‘ lganligi aniqla-
nadi. Masalan, p a leon tolog larn in g fikricha, otlar q a d im d a tulkid e k
keladigan yirtqich hayvonlar b o ‘ lgan. Keyinchalik oyoqlari uzun-
lashib, tu y o q la r bilan him oyalangan, tez yu g ura diga n va o ‘t bilan
oziqlanadigan jo n z o tg a aylangan (8 -rasm , a).
8 - r a s m . Tarixiy (a) va tajriba (b) usuli.
13
Q edurtm _uz
4.
T a jr ib a u s u li - o rgan izm lar uchun qulay b o ‘ lgan m uhit
yaratib beriladi, shu m u hitda ularning o ‘sishi va rivojlanishi, orga-
nizmning tashqi m uhit t a ’ sirida o ‘zgarishi o ‘ rganiladi. Masalan, oq
gulli o ‘sim liklarni turli ra ngd agi b o ‘yoq eritm a sig a solib, 2 soatdan
s o ‘ ng gul rangining o ‘zgarishi ta jrib ad a kuzatiladi (8 -rasm , b).
Biologiyani o ‘ rganish usullarini birgalikda q o ‘ llab, tirik organizm
haqida k o ‘ proq m a ’ lum o tga ega b o ‘ lish m um kin.
1. Tirik organizmlarni o ‘ rganish usullarini aytib bering.
2. Oq va q o ‘ ng‘ ir ayiqning o'xshashlik va farqlarini qaysi usulda
aniqlash mumkin?
3. Qaysi usuldan foydalanib otlarning kelib chiqishi haqida
m a’ lumotga ega b o ‘ lish mumkin?
4. Oq gullarga b o ‘yoqning ta ’sirini qaysi usul yordamida tek-
shirish mumkin?
5. Qaysi usulda tabiiy muhitga ta ’sir etmasdan m a’ lumot oli-
nadi?
XVII asrda italiyalik shifokor Franchesko Redi quyidagicha taj-
m
riba
0
‘tkazadi. Uchta shisha idish olib, ularga go'sht bo'laklarini
joylaydi. Birinchi idishning o g ‘zini ochiq qoldiradi, ikkinchi idish-
ning o g ‘zini zich berkitadi. Uchinchi idishni doka bilan yopadi.
Vaqt o ‘tishi bilan o g ‘zi ochiq idishdagi g o ‘shtda tuxum, undan
9 - r a s m . Redi tajribasi.
14
qurtlar paydo b o ‘ lib, pashsha uchib chiqadi. O g‘zi yopiq idishda
va doka tutilgan idishda esa bu jarayon kuzatilmaydi (9-rasm).
Shisha idishlarni diqqat bilan kuzating.
1. Nima uchun birinchi idishda pashsha hosil b o ‘ldi? Birinchi
idishdagi qurt qayerdan keldi?
2. Nimaga ikkinchi va uchinchi idishda pashsha hosil b o ‘ lmadi?
3. Olim biologiyani o ‘rganishning qaysi usullaridan foydalandi?
4. Bu tajribadan siz qanday xulosaga keldingiz?
2 - la b o r a t o r iy a m a s h g 'u lo ti
L u p a va m i k r o s k o p t u z ilis h i b ila n t a n is h is h
Tirik organizmlarning
tuzilishini o ‘ rganish
uchun
kattalashtirib
ko‘ rsatuvchi asboblardan foydalaniladi. Ularga lupa va mikroskop ki-
radi. Lupa - eng sodda tuzilgan kattalashtirib ko‘ rsatuvchi asbob
bo ‘ lib, ikki tomoni qavariq linzadan iborat.
Qo‘ l lupasi (10-rasm) buyumni 2 - 2 0 marotaba kattalashtirib ko‘ r-
satadi. Tekshirilayotgan tirik organizm aniq ko‘ rinadigan b o ‘ lguncha
lupa yaqinlashtiriladi va tekshirilayotgan obyektning tuzilishi o ‘ rganiladi.
Masalan, tarvuz yoki pomidor b o ‘laklarini tekshirib, ularni yumaloq
hujayralardan iboratligini lupa yordamida aniqlash mumkin.
Mikroskop - kichik obyektlarni kattalashtirib ko‘ rsatuvchi labora-
toriya jihozi hisoblanadi (11-rasm). Ko‘ rish nayi - tubusning yuqori
qismida okulyar, pastki qismida obyektiv joylashgan. Ular kattalashti-
ruvchi linzalarga ega. Shtativga tubus va buyum stolchasi biriktirilgan.
Makrovint yordamida tubusni
ko‘tarish
yoki tushirish mumkin. Mikrovintni burash
orqali o ’ rganilayotgan
obyektning
aniq
tasviri hosil qilinadi. Buyum stolchasidagi
teshik ostida ko‘zgu joylashgan. Ko‘zgu
yoru g ‘ likni
buyum
oynasiga
y o ‘ naltirib
aniq tasvir hosil b o ‘lishiga yordam be-
radi. Yorug'lik mikroskopi necha marta
kattalashtirib ko‘ rsatishini aniqlash uchun
1 0 - r a s m . Qo1 lupasi.
edurtm_uz
15
„fSs
L
O edurtm-uz
Do'stlaringiz bilan baham: |
