Biologiya 5 new indd

r
^
o
  © e d u r tm _ u z
Ta'lim Markazi
1771-yilda  britaniyalik  tabiatshunos  olim  Jozeff  Pristli  quyidagicha 
tajriba  o ‘tkazdi  (28-rasm).  Ikkita  shisha  idish  ostiga  bittadan  sichqon 
q o ‘yib,  ikkinchi  shisha  idishga  tuvakdagi  o ‘simlikni  ham  joylashtirdi. 
M a’ lum  vaqt  o ‘tgandan  so‘ ng  birinchi  idish  ostidagi  sichqon  o ‘ lib 
qoldi,  ikkinchi  idishdagisi  esa  tirik  qoldi.
1.  Birinchi  idishdagi  sichqonning  o ‘ limiga  nima  sabab  b o ‘ ldi?
2.  Nima  uchun  ikkinchi  idishdagi  sichqon  tirik  qoldi?
3.  Siz  bu  tajribadan  qanday  xulosaga  keldingiz?
2. 
Dorivor  qo q io ‘tning  rasmidan  foydalanib,  daftaringizga  uning 
tashqi  tuzilishi  haqida  ma’ lumot  yozing.
Dorivor  q o q io ‘ t
Tashqi  tuzilishi
Ж
2 - a m a liy  
m a s h g ‘ ulo t. 
0 ‘ s im lik la r  
b a r g id a n  
g e r b a r iy  
^  ^   ta y y o r la s h .
K e ra k li  jih o z la r.  10  xil  o ‘simlik  barglari,  oq  q o g ‘oz,  skotch, 
gazeta,  faner  b o ‘ laklari.
Ishni  b a ja ris h   ta r tib i.
1.  Maktab  yoki  uyingiz  atrofidagi  10  xil  o ‘simlik  bargidan  na- 
muna  oling.
2.  Quruq  latta  bilan  changini  arting.
3.  Gazeta  yoki  q o g ‘oz  orasiga  bargni  tekis  qilib  joylashtiring.
39

---

4.  Har  bir  bargni  gazeta  orasiga  olib,  tayyorlangan  namunalarni 
bir-birining  ustiga  taxlang.
5.  Namunalar  tekis  qurishi  uchun  ularni  ikkita  faner  orasiga 
joylashtiring.
6.  Namunalar  m o g ‘orlab  qolmasligi  uchun  ustidagi  gazetalarni 
har  kuni  almashtiring.
7.  Barglari  qurib  qotgach,  oq  q o g ‘ozga  skotch  yordamida  yo- 
pishtiring.
8.  Ota-onangiz  yoki  o ‘qituvchingiz  yordamida  quritilgan  barg 
qaysi  o ‘simlikka  tegishli  ekanligi  va  namuna  olingan  sanasini 
barg  tagiga  yozib  q o ‘ying.
9 - §   T u b a n   o ‘ s i m l i k l a r
S u v o ‘ t l a r   tub a n   o ‘ sim lik  b o ‘ lib,  tanasi  o rg a n la rg a   b o ‘ linm a gan - 
ligi  sababli, 
qattan a
  yoki  tallom  (o rg a n la rg a   b o ‘ linm agan  tana) 
deb  ataladi.
Barcha  su vo ‘tlar  x ro m a to fo rg a   ega.  X ro m a to fo rd a   pig m en t 
joylashgan  b o ‘ ladi.  S u v o ‘tlar  ta rk ib id a g i  p ig m e n t  (rang  be ruvch i 
m o d d a )  tu rig a   k o ‘ ra  qizil,  yashil,  q o ‘ n g ‘ ir  s u v o ‘tla rg a   b o ‘ linadi. 
Bir  hujayrali  su vo ‘tlarga  xlorella  va  xlam id o m o n a d a ;  k o ‘ p  hujayrali 
s u vo ‘tlarga  ulotriks,  spirogira,  porfira,  laminariya  misol  b o ‘ ladi.
X l o r e ll a   -   sharsim on  yashil  suvo't 
(2 9 -ra sm ). 
K osach asim o n  x ro m a to fo ri- 
da  yashil  xlorofill  pig m en ti  joylashgan. 
Y o ru g ‘ lik  ta ’ sirida  x ro m a to fo rd a   organik 
m o dda larn i  sintezlab  a vto tro f  oziqlanadi. 
Suvni  kislo ro d g a   boyitadi.  Oqsilga  boy 
b o ‘ lganligi  sababli  chorva  mollari  uchun 
ozuqa  sifatida  ishlatiladi.
X l a m i d o m o n a d a   -   yadro  va  qisqa- 
ruvchi  vakuolga  ega  yashil  s u vo ‘t.  Qizil 
k o ‘zchasi  y o r u g ‘ likni  sezadi.  Xivchinlari 
yo rd a m id a   y o r u g ‘ likka  qarab  harakatla-
edurtm_uz
2 9 - r a s m .  Xlorella.
1 -  sitoplazma;  2 -  xroma- 
tofor;  3 -  yadro;
4 -h ujayra  q o b ig ‘ i.
40

---

Q edurtm _uz