Biologiya 5 new indd

z a m b u r u g ‘ i
  -   ovalsim on,  bir 
hujayrali  b o ‘ lib,  ulardan  non  y o p is h d a   fo yd alan iladi.  T a xtaka ch- 
lab,  zichlan ga n  k o ‘ rinish da  yoki  quritilib,  havosi  s o ‘ rib  olingan 
p a k e tc h a la rd a   x a m irtu ru s h   k o ‘ rinishida  sa vd o g a   ch iq arilad i.  X a­
m irtu ru sh   shakarli  iliq  suvga  solinsa,  ach itqi  z a m b u r u g ‘ lari  kur- 
takla nib  k o ‘ payadi.  X a m ir  tayyo rlash  ja ra y o n id a   ach itqi  q o ‘shilsa, 
m a ’ lum  va q tda n  keyin  x a m ir  k o ‘tarilib,  oshadi.  O shm a  xam ir- 
dan  ta y y o rla n g a n   un  m a h su lo tla ri  yu m s h o q   va  g ‘ ovak  b o ‘ ladi 
(2 2 -ra s m ).
2) 
m o g ‘ o r 
z a m b u r u g ‘ i
  -   agar  non  bir  necha  kun  selofan 
paket  ichida  qolib  ketsa,  m o g ‘or  bosadi.  A trofim izdag i  havoda 
m o g ‘or  z a m b u r u g ‘ ining  sporalari  d o im iy  uchib  yuradi.  Non  ochiq 
holda  tu rg a n d a   uning  yuzasiga  spo rala r  o ‘tiradi,  selofan  paket- 
cha  ichiga  joylag an im izda  m o g ‘or  z a m b u r u g ‘ i  uchun  qulay  sha- 
roit  t u g ‘ iladi.  Sporadan  m o g ‘or  z a m b u r u g ‘ ining  tanasi  rivojlanadi. 
Sporalar  yetilgach,  s p o ra n g iy  yashil  yoki  q o ra m tir  rangga  kiradi 
(2 3-ra sm ).  S porang iy  yorilib,  ichidagi  m inglab  sporalarni  atrofga 
soch adi.  M o g ‘ or  z a m b u r u g ‘ i  nonning  sifatini  buzadi,  undan  ajral- 
gan  to k s in la r  o d a m n in g   zah arla n ish ig a   olib  kelishi  m u m kin.  Lekin 
ayrim  m o g ‘ or  z a m b u r u g ‘ i  tu rla rid a n   b a k te riy a la rg a   qa rshi  dori  -  
a n tib io tik   olish  m um kin.
31

---

2 3 - r a s m .  Nondagi  m o g ‘or  zam burug‘ i.
3) 
q a l p o q c h a l i   z a m b u r u g ' l a r   k o ‘ proq  ozuqa  sifatida  foydalani- 
ladi.  Iste’ mol  qilsa  b o ‘ ladigan  z a m b u r u g ‘ larga  q o ‘zidu m ba  (sham - 
pinion),  oq  q o ‘ziqorin  va  bo shq a la r  kiradi  (2 4 -ra s m ).  Ularni  taom 
tayyorlashdan  oldin  5 - 7   d a qiqa  qaynatib,  suvini  t o ‘ kib  yuborish 
kerak.  Chunki  z a m b u r u g ‘ lar  q a ynatilg and a  ta rkib id a g i  zaharli  m o d- 
dalar  suvga  chiqib  ketadi.  Zaharli  turlariga  qizil  m u xom o r,  sariq 
soxta  q o ‘ziqorinlar  kiradi.  Ularni  iste ’ mol  qilgan  odam  zaharlanishi 
m um kin  (2 5 -ra sm ).
2 4 - r a s m .  Iste’ mol  qilinadigan  zam burug‘ lar: 
a -  q o ‘zidumba  (shampinion);  b -  oq  q o ‘ziqorin.
32

---

a 
b
2 5 - r a s m .  Zaharli  zam burug‘ lar:  a -  qizil  muxomor;  b -  sariq
q o ‘ziqorin.
4) 
p a r a z i t
  z a m b u r u g ' l a r g a   qorakuya,  zang  z a m b u r u g ‘ i, 
Ver- 
titsillium  z a m b u r u g ‘ lari  kiradi.  Q orakuya  z a m b u ru g 'i  b o s h o q d o s h - 
lar  oilasi  vakillarining  b o s h o g ‘ ida  parazitlik  qilib,  qo ra  kukun  hosil 
qiladi  (2 6 -ra sm ,  a).  Kasallangan  o ‘ sim lik  doni  puch  b o ‘ lib  qoladi. 
Vilt
  kasalligini  Vertitsillium   z a m b u r u g ‘ i  keltirib  chiqaradi.  Bu  zam - 
b u r u g ‘  o ‘ sim likning  o ‘tkazuvchi  q ism id a   parazitlik  qilib,  barglari 
va  poyasining  s o ‘ lib  q o lish iga  olib  keladi. 
Zang
  z a m b u ru g 'i  -  
o ‘sim likda  za n gga  o ‘xshash  d o g ‘  hosil  qiladi.  A gar  parazit  zam - 
b u r u g ‘ larga  qarshi  o ‘z  vaq tida  kurash  olib  borilm asa,  tez  tarqalib, 
o ‘sim liklarni  nobud  qiladi  (2 6 -ra sm ,  b).
a 
b
2 6 - r a s m .  Parazit  zam burug‘ lar:  a -  bu g‘doydagi  qorakuya  kasalligi;
b -  atirguldagi  zang  kasalligi.
3 -B io lo g iy a ,  5
33

---

Q edurtm _uz
Bakteriyalarda  b o ‘ lgani  kabi  z a m b u r u g ‘ larning  ham  foydali  va 
zararli  turlari  mavjud.  O da m lar  foydali  z a m b u r u g ‘ lardan  k o ‘ proq 
oziq -o vq a t  sanoatida  foydalanadilar.  Ular  zararli  z a m b u r u g ‘ larga 
qarshi  kurashish  usullarini  ishlab  chiqib,  o ‘simliklarni  him oya  qila- 
dilar.
H
1.  Zamburug'larni  o'rganuvchi  fan  qanday  nomlanadi?
2.  Achitqi  zamburug'idan  qanday  maqsadda  foydalaniladi?
3.  Nima  uchun  hamma  zamburug'ni  ham  iste’ mol  qilib  bo'lmaydi?
4.  Parazit  zam burug'lar  qanday  kasalliklarni  keltirib  chiqaradi?
m
  Daftaringizga  jadvalni  chizib,  uni  to ‘ ldiring.
1
Z a m b u ru g ‘  nomi
Foydasi  yoki  zarari
4 - la b o r a t o r iy a   m a s h g 'u lo ti
A c h i t q i   z a m b u r u g 'i d a n   f o y d a l a n i b   no n 
t a y y o r l a s h   j a r a y o n i   b ila n   t a n is h is h
K e ra k li  jih o z la r.  buyum  oynasi,  qoplag‘ ich  oyna,  pipetka,  mik­
roskop,  filtr  q o g ‘oz,  shakar,  tuz,  iliq  suv,  un,  achitqi  zam burug‘ i  (xa- 
mirturush).
Ishni  b a ja ris h   ta r tib i.
1.  Shakarli  suvga  xamirturush  solib,  iliq  joyga  q o ‘ying.
2.  Ko‘ pchib  chiqqan  xamirturushdan  pipetka  yordamida  olib,  bu­
yum  oynasiga  tomizing.
3.  Q oplag‘ ich  oyna  bilan  yopib,  ortiqcha  suvni  filtr  q o g ‘ozga  shim- 
diring.
34

---

4.  Mikroskop  yordamida  achitqi  zam burug‘ larini  kuzating.
5.  Mikroskop  ostida  ko‘ rganlaringizning  rasmini  daftaringizga  chi- 
zing.
6.  Bir  kosa  iliq  suvda  1  oshqoshiq  tuzni  eriting,  ozgina  yo g ‘  va 
xamirturush  soling.
7.  Kattalar  yordamida  yumshoq  xamir  qoring.
8.  Tayyor  xamirning  ustini  yopib,  issiq  joyga  q o ‘ying.
9.  Oshgan  xamirdan  kulchalar  yasab,  yana  oshib  chiqquncha  poy- 
lang.
10.  Kattalar  yordamida  nonni  pishiring.
11.  Xulosa  yozing.
8 - § .   O ‘ s i m l i k l a r   d u n y o s i
O ‘ s i m l i k l a r g a   x o s   x u s u s i y a t l a r .   O ‘ simliklar  dunyosi  hayvonot 
du nyosidan  farqlanib,  tu p ro q q a   birikib  o ‘ sadi.  O ‘simliklar  oziq- 
lanish  jara yo n id a   a tm o sfe ra d a n   ka rbon at  an gidrid ni  o ‘zlashtirib, 
glyukoza  hosil  qiladi  va  kislorod  ajratadi.
Barcha  tirik  organ izm lar  kabi  o ‘sim liklar  ham  nafas  oladi.  Nafas 
olish  jara yo n id a   oziqlanishdan  farq  qilib,  a tm o s fe ra d a n   kislorod 
yutib,  ka rbon at  angidrid  ajratadi.
O ‘simliklar  tanasi  veg eta tiv  va  ge ne ra tiv  o rgan lard an  iborat. 
V egetativ  o rgan lar  o ‘ sim likning  oziqlanishi,  o ‘ sishi  va  rivojlanishi- 
ni  ta ’ minlaydi,  ularga  ildiz,  poya,  barg  kiradi.  Generativ  organlar 
o ‘sim likning  k o ‘ payishi,  tarqalishini  ta ’ minlaydi,  ularga  gul,  meva, 
u r u g ‘  kiradi.  O rganlar  t o ‘ qim alardan  iborat.  O ‘ simlik  t o ‘qim alariga 
qoplovchi,  asosiy,  mexanik,  o ‘tkazuvchi,  hosil  qiluvchi,  ajratuvchi 
t o ‘ q im a lar  kiradi.  T o ‘q im a lar  hujayralardan  tashkil  topgan.
O ‘ s i m l i k l a r n i n g   a h a m iy a t i
O ‘sim liklar  tab iatd a  katta  ah am iya tga  ega:
•  fo to s in te z   tufayli  a tm o s fe ra g a   kislorod  ajratadi;
•  p ro d u ts e n t  organizm,  ya’ ni  o rgan ik  m o d d a   hosil  qiladi;
•  ozuqa  zanjirining  asosiy  qism ini  tashkil  etadi,  o ‘ s im likxo ‘ r  o r ­
ganizm lar  uchun  oziq  b o ‘ ladi;
•  suv  b u g ‘ latish  orqali  havoni  nam lantirib  turadi.
O ‘sim liklarning  inson  fao liyatidagi  ahamiyati:
edurtm_uz
35

---

Q edurtm _uz
•  kislorod  m anbai  hisoblanadi  (b arch a  yashil  o ‘simliklar);
•  oziq -o vq a t  sifatida  iste’ mol  qilinadi  (olma,  o ‘ rik,  y o n g ‘ oq  va 
hokazolar);
•  d o ri-d a rm o n   sifatida  foydalaniladi  (yalpiz,  na’ matak,  shirin- 
miya  va  hokazolar);
•  chorva  mollari  uchun  y e m -x a s h a k   hisoblanadi  (beda,  sebar- 
ga,  shuvoq  va  hokazolar);
•  manzarali  va  xona  o ‘ simligi  sifatida  o ‘stiriladi  (fikus,  kaktus 
va  hokazolar);
•  qurilish  va  sanoat  xom ashyo si  (y o g ‘ och,  paxta  va  kanop).
O ‘ s i m l i k l a r   s i s t e m a t i k a s i .  
Sistem atika  faniga  shved  olimi 
Karl  Linney  asos  solgan.  O ‘ sim liklarning  500  m ingdan  ortiq  turi 
b o ‘ lib,  ularni  o ‘ rganishni  osonlashtirish  uchun  b ir-b irig a   o ‘xshash 
o ‘simliklarni  birlashtirib,  g u ru h la rg a   b o ‘ linadi.  O ‘simliklarni  sistem a- 
tikaga  solishda  quyidag i  sistem atik  birliklardan  foydalaniladi:
TUR  -►  TURKUM 
OILA  -►  SINF  -►  BO‘ LIM 
DUNYO
Tuzilishi  o ‘xshash  o rg a n iz m la r  bitta  tu rg a   kiradi.  O ‘xshash  tur- 
lar  birlashib  tu rk u m n i,  tu rk u m la r  oilani,  oila  sinfni,  sinfla r  esa 
b o ‘ limni,  b o ‘ limlar  o ‘ sim likla r  du n yo sin i  tash kil  qiladi.  O ‘ sim liklar 
s iste m a tika si  bilan  d o riv o r  q o q io ‘t  va  m a k k a jo ‘xori  m iso lid a   tani- 
shib  chiqam iz.
Dorivor  q o q io ‘ tning  siste m a tik 
o ‘ rni
M a k k a jo ‘xorining  siste m a tik 
o ‘ rni
Dunyo:  O‘simliklar
Bo‘lim:  Yopiq  urug‘lilar  (Magnoliya-
toifa)
Sinf:  Ikki  urug‘ pallalilar  (Magnoliya- 
simon)
Oila:  Qoqio‘tdoshlar 
Turkum:  Qoqio‘t 
Tur:  Dorivor  qoqio‘t
Dunyo:  O‘simliklar
Bo‘lim:  Yopiq  urug‘lilar  (Magnoli-
yatoifa)
Sinf:  Bir  urug‘pallalilar  (Lolasi- 
mon)
Oila:  Bug‘doydoshlar 
Turkum:  Jo‘xori 
Tur:  Makkajo‘xori
36

---

Q  edurtm uz
O‘simliklar  dunyosi
yuksak  o‘simliklar
2 7 - r a s m .  O‘simliklar  sistematikasi.
O ‘ sim liklar  dunyosi  tuban  va  yuksak  o ‘ sim liklarga  b o ‘ linadi  (27- 
rasm).  Tuban  o ‘ sim liklarning  tanasi  ildiz,  poya,  ba rg g a   b o ‘ linmagan. 
B unday  tana  qa ttan a  yoki  tallom  deyiladi.  Tuban  o ‘ sim liklarga 
su vo ‘tlar  b o ‘ limi  kiradi.  Yuksak  o ‘ sim liklarning  tanasi  ildiz,  poya  va
37

---

bargdan  iborat.  Yuksak  o ‘sim liklar  sporali  va  u r u g ‘ li  o ‘ sim liklarga 
b o ‘ linadi.  Sporali  yuksak  o ‘sim liklarga  y o ‘sinlar,  q ir q b o ‘g ‘ imlar  va 
q irq q u lo q la r  b o ‘ limi  kiradi.  U ru g ‘ li  o ‘ sim liklar  esa  u r u g ‘ ining  joyla- 
shishiga  k o ‘ ra  ochiq  u ru g ‘ lilar  va  yopiq  u r u g ‘ lilar  b o ‘ limini  o ‘z  ichi­
ga  oladi.
Yopiq  u ru g ‘ li  o ‘sim liklar  bir  va  ikki  u ru g ‘ pallali  o ‘ sim liklar  sinfiga 
ajraladi.  Ikki  u ru g ‘ pallali  o ‘ sim liklarga  ra’ nodoshlar,  q o q io ‘tdoshlar; 
bir  u r u g ‘ pallali  o ‘sim liklar  sinfiga  esa  b u g ‘d o yd o s h la r  oilasi  kiradi. 
B u g ‘d o y d o s h la r  oilasiga  j o ‘xori  va  arpa  tu rk u m i  kiradi.  M a k k a jo ‘xo- 
ri  esa  j o ‘xori  turku m in in g   vakilidir.
edurtm_uz
0 ^ .
  1.  0 ‘simliklar  qanday  xususiyatlarga  ega?
2.  0 ‘simliklar  tabiatda  qanday  ahamiyatga  ega?
• f .   3.  Nima  uchun 
0
‘simliklar  kislorod  manbai  hisoblanadi?
4.  0 ‘simliklarni  sistematikaga  solishda  qanday  birliklardan  foy­
dalaniladi?
5.  O ‘simliklar  dunyosi  qanday  guruhlarga  bo‘ linadi?
6.  Makkajo‘xori  sistematikasini  aytib  bering.
28-rasmni  ko‘ rib  chiqing.  Berilgan  matnni  o ‘qib,  savollarga  ja ­
vob  bering.
2 8 - r a s m .   Pristli  tajribasi.
38

---