Biologiya 17 14-04-2022. indd

Xromosoma mutatsiyalari
xromo-
soma qismlarining o‘zgarishi bilan sodir 
bo‘ladi.
Bu mutatsiyalarning to‘rt xil turi mav-
jud;
Deletsiya – xromosoma bir qismining 
yo‘qolishi;
Duplikatsiya – xromosoma ayrim qis-
mining ikki hissa ortishi;
Inversiya – xromosoma qismining 180
o
Cga 
aylanib qolishi;
Translokatsiya – nogomologik xromosoma 
qismlarining almashinishi.
Genom mutatsiyalari
xromosoma sonining 
o‘zgarishi bilan bog‘liq.
Monosomiya
– xromosoma sonining bittaga 
yetishmasligi (2n-1);
Trisomiya
– xromosoma sonining bittaga or-
tishi (2n+1);
Polisomiya
– xromosoma sonining 2 
tadan ko‘p ortishi (2n+3), (2n+4);
Poliploidiya 
- xromosoma sonining 
karra nisbatda ortishi (n2), (n3), (n4).
Monosomiya
orqali tirik organizm-
dagi xromosomalarning funksiyasini 
aniqlash mumkin.
Go‘za va bug‘doyning xromosomalari sonini bittaga kamaytirish orqali ularning 
monosomik liniyalari yaratilgan. G‘o‘zada 2n=26 xromosoma bo‘lib, ularni bittaga ka-
maytirish orqali xromosomada qaysi jarayonga javob beradigan gen borligini aniqlash 
mumkin.
Trisomiya 
xromosoma sonining bittaga ortishi. Tamaki o‘simligida xromosoma soni 
2n=24, n=12. Olimlar tomonidan 25ta xromosomaga ega tamakining 12 xil kombinat-
siyasi hosil qilingan. Ularning barchasi bir-biridan farq qilgan va yashovchanlik daraja-

---

124
Biologiya 10
si keskin pasaygan. Odamda Daun sindromi 21-xromosomaning trisomiyasi tufayli kelib 
chiqadi. Meyoz jarayonida 21-juft xromosoma bir-biridan ajralmay bir qutbga tarqaladi. 
Natijada, 24ta xromosomaga ega tuxum hujayra normal spermatozoid (n=23) bilan urug 
‘lanib, 47 xromosomali zigotaning rivojlanishiga olib keladi. Daun odam uzoq yashamay-
di, ko‘pincha nasl bermaydi. 
Monosomiya va trisomiya holati hujayraning bo‘linish davrida xromosomalar qutblar-
ga teng taqsimlanmasligi oqibatida kelib chiqadi.
Poliploidiya 
o‘simliklar olamida keng tarqalgan. Ma’lumki, somatik hujayralar va zigo-
ta diploid to‘plamga (2n) ega, jinsiy hujayralar gaploid to‘plamli (n) bo‘ladi. Poliploidiya-
da gaploid to‘plam soni karrali nisbatda ortadi: 3n – triploid, 4n – tetraploid, 5n – penta-
ploid, 6n – geksaploid va hakozo. Masalan xrizantemaning diploid to‘plamida 2n=18 ta 
xromosoma bor. Geksaploid turida 6n=54 ta xromosoma bo‘ladi. Xromosoma sonining 
karra nisbatda ortishi oqibatida hosili yirik, gul diametri katta o‘simliklar olingan.
1901-1903 yillarda golland olimi Gyugo de Friz mutatsiya nazariyasini aniqlagan.
Mutatsiya quyidagi xususiyatlarga ega:
1. To‘satdan paydo bo‘ladi;
2. Sifat jihatdan farq qiladi, irsiylanadi;
3. Mutatsiyalar foydali va zararli bo‘lishi mumkin;
4. Mutatsiyalarni aniqlash ehtimolligi tekshirilayotgan indidvidlar soniga bog‘liq;
5. O‘xshash mutatsiyalar takrorlanishi mumkin;
6. To‘satdan (spontan) paydo bo‘ladi, xromosomaning har qanday qismi mutatsiyaga 
uchrashi mumkin.
Demak, mutatsiyalar mutagen omillar ta’sirida vujudga keladi;
• Gen mutatsiyalari nukleotidlar izchilligining o‘zgarishi natijasida paydo bo‘ladi;
• Xromosoma mutatsiyalarida xromosoma qismlari o‘zgaradi;
• Genom mutatsiyalar xromosoma sonining o‘zgarishi bilan bog‘liq;
• Xromosoma nazariyasi Gyugo de Friz tomonidan ishlab chiqilgan.