Biologiya 17 14-04-2022. indd

3.2 GAMETOGENEZ
Tayanch bilimlarni sinang. 
Tabiatda tirik mavjudotlar turli sabablar oqibatida 
nobud bo’lishi, ko’payishi tufayli esa 
nobud bo’lgan organizmlar o’rnini 
yangi avlodlar egallashi sizga ma’lum.
Ajdodlarning belgilarini avlodlarga 
o’tkazuvchu hujayralar haqida bilas-
izmi? 
Jinsiy ko’payish jinsiy bezlarda hosil bo’lgan maxsus gametalar (jinsiy hujayralar)
ning qo’shilishi bilan amalga oshadi. Jinsiy bezlarda gametalarning rivojlanish jarayoni-
ga 
gametogenez 
deyiladi. Gametogenez jarayonida boshlang’ich jinsiy hujayralar mi-
toz va meyoz usullarda bo’linib shakllanib yetuk gametalar rivojlanadi. Tabiatda jinsiy 
ko’payadigan barcha organizmlar gametalarining tuzilishi va hususiyatlari turli tuman.
Bir turga mansub bo’lgan organizmlarning urg’ochi va erkak gametalari o’ziga xos tuzil-
ishga, shakl va o’lchamga ega. 
Jinsiy hujayralarning tuzilishini sutemizuvchilar gametalari misolida ko’rib chiqamiz.
Sutemizuvchilar spermatozoidi uzun ip shaklida bo‘lib, uch qismdan: bosh, bo‘yin, 
dumdan iborat. Bosh qismida yadro joylashadi, boshchasining oldingi qismida sitopla-
zmaning zichlashgan qismi mavjud, shu qismi spermatozoid yordamida tuxum hujayraga 
kiradi. Bo‘yin qismida hujayra markazi va mitoxondriyalar bo‘ladi. Bo‘yin bevosita dum-
ga o‘tadi. Dum tuzilishiga ko‘ra xivchinga o‘xshaydi va spermatazoidning harakatlanish 
organoidi hisoblanadi.Tuxum hujayra ko‘pincha yumaloq, amyobasimon shaklda bo‘lib, 
harakatsiz bo‘ladi. Boshqa hujayralardan asosiy farqi shaklining juda katta bo‘lishidir. 
Tuxum hujayraning kattaligi sitoplazmada oqsilga boy oziq modda — sariqlikning mav-
judligidir. Tuxum qo‘yib ko‘payadigan umurtqalilar (reptiliyalarda va qushlar)da tuxum 
hujayra ancha yirik bo‘ladi 
Izogamiya
– shakli va o‘lchami bir xil, harakatchan erkak va urg‘ochi gametalarning 
qo‘shilishi bilan boradigan jinsiy ko‘payish shakli (ulotriks).

---

85
Biologiya 10
Geterogamiya
erkak va urg‘ochi gametalar harakatchan, lekin urg‘ochi gametalar er-
kak gametalarga nisbatan yirik bo‘lishi bilan xarakterlanadi (xlamidomonada).
Oogamiya
– jinsiy ko‘payishning bir shakli bo‘lib, yirik, harakatsiz urg’ochi gameta-
lar, mayda, harakatchan erkak gametalar bilan qo’shilishi orqali sodir bo’ladi. Harakatchan 
spermotozoidlar hayvonlar, yo’sinlar va qirqquloqlarda, harakatsiz spermiylar gulli o’sim-
liklarda kuzatiladi. 
Jinsiy hujayralarning rivojlanish jarayoniga 
gametogenez
deyiladi. Spermotozoidlarn-
ing rivojlanishi spermotogenez, 
tuxum hujayraning rivojlanishi 
ovogenez deyiladi. Ko’p hujayra-
li organizmlarda gametogenez 
maxsus reproduktiv organlarda 
sodir bo’ladi. Bo’shliqichlilardan 
tashqari barcha ko’p hujayrali 
hayvonlarning reproduktiv or-
ganlari jinsiy bezlardan iborat. Er-
kak jinsiy bezi