Biologiya 17 14-04-2022. indd

DNKning tuzilishi va funksiyalari.
DNK molekulasi 
birgalikda o‘ng tarafga buralib, qo‘sh spiral hosil qiluvchi 
ikkita polinukleotid zanjirlardan iborat. Bu zanjirlar bir-biriga 
antiparallel bo‘lib, biri 3´ uglevod bilan boshlanib 5´ uglerod 
bilan tugallansa, ikkinchisi 5´ uglerod bilan boshlanadi va 3´ 
uglerod bilan tugallanadi. Purin va pirimidin asoslari spiral 
ichida joylashadi (15-rasm). Bir zanjirning purin asosi va 
ikkinchi zanjirning pirimidin asosi bir-biri bilan vodorod bog‘i 
orqali bog‘lanib komplementar juftlarni hosil qiladi. 
Adenin va timin o‘rtasida ikkita vodorod bog‘i hosil 
bo‘lsa, guanin va sitozin o‘rtasida uchta vodorod bog‘i hosil 
bo‘ladi (16-rasm).
Spiralning to’liq bir aylanasi 10 juft nukleotidni o’z ichiga 
oladi, uning uzunligi 3,4 nm. 
Azotli asoslar komplementarligi DNKning irsiy 
axborotni saqlash va nasldan naslga o‘tkazish vazifasining 

---

31
Biologiya 10
kimyoviy asosi hisoblanadi. Nukleotidlarning ketma-
ketligi saqlangandagina irsiy axborot nasldan naslga 
xatosiz o‘tkaziladi. Har qanday hujayraning DNKsi 
shu organizmning barcha oqsillari tuzilishi haqidagi 
axborotni kodlaydi.
1950 yilda amerikalik olim E. Chargaff va uning 
hamkasblari DNK molekulasining tarkibini o’rganib, 
keyinchalik Chargaff qoidalari deb ataladigan quyidagi 
qonuniyatlarni o’rnatdilar.
1. DNK molekulasidagi adenil nukleotidlar soni 
timidil (A = T) soniga, guanil nukleotidlar soni esa sitidil 
soniga (G = C) teng.
2. Purinli azotli asoslar soni pirimidin soniga teng 
(A+ G =T + C).
3. Adenil va sitidil nukleotidlarining umumiy soni 
timidil va guanil nukleotidlarining umumiy soniga teng 
(A + C = T + G), bu birinchi qoidadan kelib chiqadi.
Ushbu kash�iyot DNKning fazoviy strukturasini va 
uning irsiy axborotni bir avloddan ikkinchisiga o’tkazish-
dagi rolini aniqlashga yordam berdi. 1953-yilda Chargaff 
qoidalari va DNK molekulasining fazoviy tuzilishi haqidagi ingliz bio�iziki M.Uilkins to-
monidan olingan ma’lumotlarga asoslanib, amerikalik olim J.Uotson va ingliz F.Kriklar 
DNK molekulasining uch o‘lchamli struktura modelini taklif etdilar. (23-rasm). DNK 
molekulasi modelini ishlab chiqqanligi uchun J. Uotson, F. Krik va M. Uilkinslar 1962 
yilda Nobel mukofoti bilan taqdirlangan.