|
Effektor nerv oxirlari. Neyroneffektor sinasplar h a r a k a t l a n t i r u v c h i va sekretor turlarga bo`linadi. Ularning presinaptik qismi bo`lib effektor neyronning aksoni, post-sinaptik qismi bo`lib esa mushak tolasi, silliq mushak hujayralari yoki bez hujayralar hisoblanadi. Effektor nerv oxirlari ( teriuatio neuromuscularis ) ichida harakatlantiruvchi yoki motor nerv oxirlari yaxshi o`rganilgan.
Ular somatik yoki vegetativ nerv sistemasidagi neyronlar neyritlarining oxirgi apparatlari bo`lib, nerv impulslarini bevosita ishchi organlarga yetkazib beradi. Harakatlantiruvchi tanacha nerv o`q silindrining oxirgi tolalaridan va mushak tolasining o`zgargan mos qismlaridan tashkil topgan (104-rasm). Miyelinli nerv oxiri mushak tolasiga yetib kelgandan so`ng miyelin qavatini yo`qotadi, mushak sarkolemmasiga botib kiradi. Mushak tolasida o`q silindr bir-necha mayda oxirgi tolalarga tarmoqlanadi va ko`p miqdorda mitoxondriyalar va pufakchalar saqlovchi sinaptik qismni hosiya qiladi. Nerv tolasining mayda tarmoqlari mushak to`qimasining sarkolemmasi bilan o`raladi. Mushak tolasining sarkolemmasi. postsinaptik qismni hosil qilib, u va presinaptik qism (aksolemma) orasida sinaps bo`shlig`i (yorig`i) hosil bo`ladi. Bu bo`shliqdan ikkilamchi sinaps yoriqlari radial holatda turli tomon-ga yo`naladi. Ikkilamchi yoriqlar postsinaptik qismning (sarkolemmaning) burmalari hisobiga hosil bo`ladi. Nerv tolasi bo`yicha tarqalgan impuls ta’sirida sinaptik pufakchalardagi mediator sinaptik bo`shlig`iga chiqadi va postsinaptik qismda depolyarizatsiya hosil qiladi. Nerv impulsi ko`ndalang-targ`il mushak bo`ylab tarqalishida mushak tolasining T-sistemalari muhim o`rin tutadi.
Effektor nerv oxirlariga silliq mushak hujayrasida (yoki hujayralarida) tugaydigan nerv oxirlari va sekretor nerv oxirlari ham kiradi. Sekretor nervlar bez oxirgi bo`limlaridagi sekretor hujayralarning bazal membranasi sohasida tugaydi) (terminatio neurosecretoris)
110. Эркин нерв охирларининг тавсифи.
Erkin nerv oxirlari epiteliy to`qimasida joylashgan bo`lib, ularning tuzilishi oddiy. Epiteliy osti qavatidagi sezuvchi nervlardan tarmoqlar chiqib, epiteliy sirti tomon ko`tariladi va o`zining miyelin qavatini yo`qotib, epiteliy hujayralari orasiga o`tadi. Ulardan yon shoxlar chiqib epiteliy hujayralarlda tugallanadi. Bunday nerv oxirlari og`riqni qabul qiladi.
Ko`p qavatli epiteliy to`qimasida yuqorida ko`rib chiqilgan nerv oxirlariga qaraganda murakkabroq tuzilgan nerv oxirlari ham bor. Ular sezish menisklari (meniscus tactus )yoki Merkel hujayralaridan ( epitheli oidocytus tactus) va nerv oxirlaridan tashkil topgan. Merkel hujayralari sezuvchi nerv oxkrlarining presinaptik qismini hosil qilib, u atrof hujayralarda och bo`yalgan sitoplazmasi va to`q bo`yalgan cho`zinchoq yadrosi bilan ajralib turadi. Elektron mikroskop ostida bu hujayralar sitoplazmasida maxsus donachalar topilgan. Postsinaptik qism bo`lgan nerv tolasi tarmoqlari Merkel hujayrasi atrofida nafis to`r hosil qilib joylashadi. Bu hujayralar taktil sezgini qabul qiladi. Merkel hujayralari eshituv, muvozanat, ta’m bilish va boshqa a’zolardagi hujayralar singari ektodermadan rivojlanib, ta’surotni sezuvchi neyronlarning dendritiga uzatgani uchun ularni sensoepitelial yoki neyroepitelial (ikkilamchi sezuvchi) hujayralar deyiladi. Agar ta’sirotni sezuvchi nerv hujayraning dendrit o`simtasi bevosita qabul qilsa (bu hujayralar nerv plastinkasidan rivojlanadp), bunday hujayralar birlamchi - sezuvchi yoki neyrosensor hujayralar hisoblanadi. Ko`zning to`r pardasidagi tayoqcha va kolbachalar hosil qiluvchi fotoretseptor hujayralar neyrosensor' hujayralar timsolidir.
Elektron mikroskop neyroepitelial hujayralarning apikal qismida kiprikchalar yoki mikrovorsinkalar borligini ko`rsatdi. Neyroepitelial hujayralar nafas yo`llarida, o`pka alveolala-rida, jigar, o`t chiqaruv yo`llarida, o`t xaltasida, me’da osti bezida, me’dada aniqlangan. Bizda olingan dalillar neyroepitelial hujayralar ingichka ichak epiteliysida ham uchrashini ko`rsatdi. Bu hujayralar noksimon shaklga ega bo`lib, jiyakli enterotsit hujayralari orasida joylashadi. Ularning ustki yuzasida kam miqdorda uzunligi 0,8-1,0 mkm, eni esa 0,2-0,3 mkm ga teng mikrovorsinkalar joylashgan.
111. Harakatlantiruvchi nerv oxiri.
Do'stlaringiz bilan baham: |
