Biologik membrananing tuzilishi

Bazal tcavat epidermisning eng quyi qatlami hisoblanib, der-madan bazal membrana orqali ajralib turadi (149-rasm). Bu qatlam bir qavat joylashgan 2 xil - bazal (epidermotcitlar) va pigment hujayralari - melanotcitlardan iborat. Bazal hujayralar bir qator bo’ychan, tcilindrsimon hujayralar-dan tashkil topgan. Bu hujayralarning oval yadrosi xromatinga boy bo’lib, hujayra tcitoplazmasi bazofil xususiyatga ega. Bazal hujayralar o’zaro desmosomalar orqali birikadi. Hujayralar oralig’ida yoriqlar bo’lib, shu tuzilmalar bo’ylab to’qima suyuq-ligi harakat qiladi. Hujayralarning nozik tuzilishida barcha organellalar qatori yadro atrofida va desmosoma sohasida joy-lashgan tonofibrillalar yaqqol ko’zga tashlanadi. Bazal qavatda ko’plab mitoz yo’l bilan bo’linayotgan hujayralar uchraydi.
Pigment hujayralar - melanotcitlar teri pigmenti - melanin sintez qiladigan hujayralardir
Epidermisning tashqi muhit bilan bevosita aloqada bo’lgan eng yuza qavati muguz qavat bo’lib, uning qalinligi terining turli sohalarida har xil bo’ladi. Kaft, tovon terilarida bu qavat qalin bo’lsa, tananing yon sathida, ayniqsa qovoqlar va erkaklar tashqi jinsiy a’zolari terilarida anchagina yupqadir. Bu qavat yadrosiz, bir necha o’n qavat muguz tangachalardan tash-kil topgan. Bu tangachalar muguz modda (keratin) va havo pufak-•chalari tutadi. Keratin oltingugurtga boy, kislota va ishqorlar ta’siriga chidamli oqsil moddasi hisoblanadi. Muguz tangacha-lari bir-biriga zich va mahkam birikib turadi. Terining tashqi yuzasidagina ular zich joylashmay, bir-biridan ajralib ayrim muguz tangachalar holida turadi. Terining ustki sathidagi muguz tangachalar fiziologik tarzda ko’chib tushib turadi va terining tushib turuvchi qavatini hosil qiladi. Muguz tangachalarining tushib ketishi jarayonida keratinosomalar muhim rol’ o’ynaydi. Ular hujayralardan chiqib, hujayralararo bo’shliqda to’planadi. Buning natijasida desmosomalarning erishi (lizisi) va muguz tangachalarining bir-biridan ajrashi kuzatiladi. Muguz qava-tining ahamiyati shundaki, u o’zidan issiqlikni yomon o’tkazadi va katta elastikli xususiyatiga ega.
Kaft va tovon terisiga nisbatan terining boshqa joylarida epidermis ancha yupqa bo’ladi. Masalan, boshning sochli qismida uning qalinligi 170 mkm dan oshmaydi. Bu erda yaltiroq qavat yo’q, muguz qavat esa faqat 2-3 qavat muguzlangan hujayralar-dan - tangachalardan iborat. Terining ko’pchilik qismida epider-mis asosan o’suvchi, donador va muguz qavatlardan tashkil topgan. Har bir qavat o’z navbatida kaft va tovon terisi epidermisi-ning tegishli qavatiga nisbatan ancha yupqa bo’ladi. Ba’zi tashqi va ichki omillar ta’sirida, masalan, kuchli mexanik ta’sirlar-da, A vitamin etishmaganda va gidrokortizon ta’sirida muguz-lanish jarayoni kuchayadi.
Derma yoki xususiy teri o’z navbatida bir-biridan aniq ajralma-gan qavatlar: so’rg’ichli qavatlar (stratum papillare) va zich yokn to’r qavat (stratum compactum seu reticulare) lapra*bo’linady.
So’rg’ichli qavat bevosita epidermis ostida joylashib, siy-rak tolali shakllanmagan biriktiruvchi to’qimadan tashkil top-
gan. SHu biriktiruvchi to’qima epidermisga botib kirib, so’rg’ich-lar hosil qiladi.
31. To’qimalar ҳақида тушунча, турлари. Детерминация, дифференциалланиш, дифферон тўғрисида тушунча.

Evolyutsion taraqqiyot davomida tirik organizmlarning turli shakllari vujudga kelib, ular hozir ham mavjuddir (sodda o`simlik va hayvonlardan tortib odamgacha). Hayvon organizmi-ning takomili, ularning evolyutsiyasi yangi vazifalar va shu vazifalarni bajarish uchun hosil bo`lgan tuzilmalar rivojiga bog`liq.

To`qimalar evolyutsiyasini o`rganuvchi fanga evolyutsion gistologiya deyiladi. Evolyutsion gistologiyaga Rossiyada I. I. Mechnikov asos solgan. Uning g`oyalarini A. A. Z a –v a p z i n va N. G. X l o p i n ilgari surdi, rivojlantirdi. Masalan, A. A. Zavarzin to`qimalar klassifikatsiyasiga hayot jarayonining asosiy tomonlarini ochib beruvchi funktsional prinsiplarni asos qilib oldi. U to`qimalarni himoya funksiyasini o`tovchi chegara to`qimaga; modda almashinuv va tayanch-mexanik vazifani bajaruvchi i ch k i m u h i t to`qimasiga, qisqarishni ta’minlovchi mushak to`qimasiga va impuls o`tkazuvchi nerv to`qimasiga bo`ldi.
Odatda, to`qimalarning takomili ularning organizmda bajaradigan vazifasi bilan belgilanadi. Turli hayvonlarda to`qimalar ba’zi belgilari bilan ajralib tursada, juda ham ko`p mavjudotlarda muayyan to`qima turlarini ajratish mumkin. Binobarin, to`qima evolyutsiyasi butun organizm evolyutsiyasining xususiy ko`rinishidir.
To`qima tarixiy (filogenetik) taraqqiyot jarayonida vujudga kelib umumiy tuzilishga ega bo`lgan, ma’lum funktsiyani bajarishga ixtisoslashgan hujayralar va hujayra bo`lmagan tuzilmalar majmuasidan iborat.
Tarixiy taraqqiyot natijasida 4 xil to`qima vujudga kelgan.
/. Epiteliy to`qimasi. 2. Ichki muhit to`qimasi (tayanch-trofik va himoya to`qima, biriktiruvchi to`qima). 3. Mushak (muskul, to`qimasi. 4. Nerv (asab) to`qimasi.
Bulardan epiteliy va biriktiruvchi to`qima eng qadimiy hisoblanadi. Rivojlanishining so`nggi bosqichlarida hayvonlar tuzilishining murakkablashishi bilan birga mushak va nerv to`qimalari takomillashadi. Mushak to`qimasi harakat funksiyasini bajarishda ishtirok etsa, nerv to`qimasi hamma to`qimalarni o`zaro bog`lab turadi. To`qimalarning hosil bo`lish jarayoni gistogenez deb yuritiladi.
Bu jarayon davomida har bir kurtakning hujayralari va hujayra shakliga ega bo`lmagan strukturalari turli tomonga differensiallashadi (takomillashadi), hamda bir to`qimaga xos bo`lgan maxsus tuzilmalarni va xususiyatlarni o`zida mujassamlashtiradi. To`qimalar differentsiallashishida 4 davr tafovut etiladi. 1) ootipik; 2) blastomer; 3) kurtak; 4) to`qima differensiallanish davrlari.
Ootipik differensiallanish davrida bo`lg`usi kurtaklar prezumtiv (lat. presumptio - ehtimol) - ehtimoliy qismlar holida tuxum hujayra sitoplazmasida yoki zigotada o`z ifodasini topadi. Masalan, amfibiylarda bo`lg`usi xordomezoderma tuxum hujayra sitoplazmasining kulrang o`roqchasi qismida joylashadi.
Blastomer differensiallanishda bo`lg`usi to`qima kurtaklari maydalanayotgan blastula hujayralarining shu to`qima rivojlanishini belgilaydigan blastomerlari differensiallanishi sifatida ko`rinadi. Ko`pchilik hayvonlarda maydalanishning ilk davridayoq bir-biridan farq qiladigan blastomerlar hosil bo`ladi. Blastula davrida blastula tubi, tomi va qirg`oq qismlari blastomerlari bir-biridan farqlanadi.
Kurtak differentsiallanishida bir xil bo`lgan birlamchi homila varaqlarida alohida tuzilishga ega bo`lgan chegaralangan qismlar hosil bo`ladi. Chunonchi, ektodermadan nerv sistemasi kurtagi bo`lgach nerv naychasining ajralib chiqishi bunga misol bo`la oladi.
To`qima differensiallanish davrida to`qima kurtaklari to`qimaga aylanadi. Kurtakning to`qimaga aylanishi - gistogenez davrida har bir kurtakning hujayra va hujayra bo`lmagan tuzilmalari turli yo`nalishda ixtisoslashib, har bir to`qima uchun xos bo`lgan tuzilmalarni, fiziologik va ximiyaviy xususiyatlarni hosil qiladi. To`qima takomilining determinatsiyasi (lat. determinare - belgilash) asosan avloddan-avlodga o`tuvchi irsiy belgilar bilan bog`liqdir. Irsiy omillar organizm takomilining umumiy yo`nalishini belgilaydi. Bu esa homila o`sish davrida turli ta’sirlar natijasida (ichki va tashki) yangi xususiyatlar hosil bo`lishini inkor etmaydi.
Davom etayotgan differensiallanish va o`sish davrida hujayralararo ta’sirlar orta borib organizmning integratsiyasi (lat. integer - butun) vujudga keladi. Integratsiya iborasi organizm alohida qismlarining bir butunga birlashishini ko`zda tutadi. Hamma a’zolar asosan 4 xil to`qimadan: epiteliy, biriktiruvchi, mushak va nerv to`qimalaridan tashkil topgan. Parenximatoz a’zolarning asosi - biriktiruvchi to`qimadan, parenximasi (asosiy ishni bajaruvchi qismi) esa epiteliydan tashkil topgan. A’zo tarkibiga kirgan to`qimalarning faoliyati shu a’zoning umumiy yoki asosiy funktsiyasini bajarishga qaratilgan.