Biolog 10 indd

Tayanch  so‘zlar: 
tranzitsiya,  transversiya,  deletsiya,  duplikatsiya,  inversiya, 
translokatsiya.
Savol va topshiriqlar:
1. Irsiy o‘zgaruvchanlik haqida gapirib bering.
2. Gen mutatsiyalari nima?
3. Genom mutatsiyalarini sharhlang.
4. Modifi katsion o‘zgaruvchanlikning ahamiyatini izohlang.
Mustaqil bajarish uchun topshiriq: 
«Mutatsiyalarning ahamiyati» mavzusida referat yozing.

---

110
 
24-§. GENETIKA VA INSON SALOMATLIGI
Inson salomatligini saqlash, mustahkamlash va irsiy kasalliklarning oldini 
olishda genetika fanining tarmog‘i – odam genetikasi muhim o‘rin tutadi.
Odam  Homo  sapiens  turiga  mansub  bo‘lib,  biologik  nazariyalarga  ko‘ra 
u  organik  olamning  tarkibiy  qismi  va  uzoq  davom  etgan  evolutsiya  jarayoni 
mahsuli.  Shu  sababli  ham  tirik  organizmlarga  qo‘llaniladigan  umumbiologik 
qonuniyatlar odam irsiyatini o‘rganishda qo‘llaniladi. 
Insonning  shakllanishida  uning  organik  olam  shajarasining  yuqori 
pog‘onasini egallashiga umumgenetik omillar bilan bir qatorda ijtimoiy omillar 
ham  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lgan.  Odam  ijtimoiy  muhitda  yashaganligi 
sababli,  ularda  oliy  nerv  faoliyati  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  xususiyatlar  –  aql, 
idrok,  qobiliyat,  nutq,  mehnat  qilish  kabi  xususiyatlar  paydo  bo‘lgan.  Bu 
xususiyatlarning irsiylanishi juda murakkab bo‘lib, u genetik va ijtimoiy omillar 
tizimining  umumiy  ta’sirida  amalga  oshiriladi.  Shuning  uchun  ham  odam 
genetikasini  o‘rganishda  uning  tabiatda  va  jamiyatda  tutgan  o‘rnidan  kelib 
chiqadigan  o‘ziga  xos  tomonlari  va  qiyinchiliklari  bor.    Odam  genetikasini 
o‘rganishda  genetikaning  duragaylash  metodini  qo‘llab  bo‘lmaydi.  Oilada 
farzandlar  sonining  kamligi  belgi  va  xossalarning  irsiylanishning  xilma-
xilligini  aniqlash  imkonini  bermaydi,  shu  sababli  odam  irsiyati  geneologik, 
sitogenetik,  immunologik,  biokimyoviy  va  populatsion  statistik  metodlar 
yordamida o‘rganiladi. 
Odam genetikasi inson salomatligini mustahkamlashda amaliy ahamiyatga 
ega,  odamdagi  irsiyat  va  o‘zgaruvchanlik  qonuniyatlarini  molekula,  hujayra, 
organizm  va  populatsiya  darajalarida  o‘rganib,  belgi  va  xususiyatlarining 
normal  va  patologik  holatidagi  irsiylanishi  va  o‘zgarishining  qonuniyatlarini 
kashf  etadi.  Odam  genetikasining  so‘nggi  yillarda  qo‘lga  kiritgan  yutuqlari 
irsiyatning  molekular  tuzilishi,  mutatsiya  va  ular  oqibatida  kelib  chiqadigan 
irsiy  kasalliklarni  o‘rganish  imkonini  beradi.  Irsiy  kasalliklar  irsiy  axborotni 
saqlash,  avloddan  avlodga  o‘tkazish  jarayonining  buzilishi  oqibatida  kelib 
chiqadi va nasldan naslga o‘tadi.
Barcha  tirik  organizmlar  kabi  odam  irsiyatida  ham  mutatsion  o‘z-
garuvchanlik  ro‘y  beradi.  Mutatsiyalarning  odam  organizmi  va  hayotiy 
jarayonlariga  ko‘rsatgan  ta’siriga  ko‘ra  foydali,  zararli,  neytral,  letal,  yarim 
letal turlarga ajratiladi.
Keyingi  yillarda  o‘rta  yoshdagi  odamlarning  70%  ida  tasodifi y  irsiy 
o‘zgaruvchanlik  –  mutatsiyalarning  ko‘p  uchrashi  aniqlangan.  Mazkur 
mutatsiyalar  jiddiy  irsiy  o‘zgaruvchanlik,  inson  hayotining  davomiyligini 

---

111
cheklovchi, shuningdek, hayot va ish faoliyatiga salmoqli ta’sir ko‘rsatadigan 
kasalliklarni  vujudga  keltiradi.  Bugungi  kundagi  asosiy  muammolardan  biri 
inson genofondini saqlash orqali salomatlikni mustahkamlash sanaladi. 
Odam irsiyatini o‘rganishda quyidagi metodlardan foydalaniladi: