Biolog 10 indd

36-§. POPULATSIYA – TURNING TUZILISH VA 
EVOLUTSIYANING  BOSHLANG‘ICH  BIRLIGI
Siz  avvalgi  mavzuda  tur  tushunchasi  bilan  tanishdingiz.  Haqiqatan  ham, 
tur  bir-biriga  o‘xshaydigan,  bir-biri  bilan  chatisha  oladigan  organizmlar 
yig‘indisidan  iborat  murakkab  bo‘lgan  tuzilmadir.  U  mazkur  tur  tarqalgan, 
nisbatan  kichik,  alohida  arealda  yashaydigan  populatsiyalarga  –  kichik  tabiiy 
guruhlarga  bo‘linib  ketadi.  Bir  populatsiya  ikkinchi  populatsiyadan  nisbatan 
alohidalashgan bo‘ladi. 
Populatsiya  –  tur  areali  ma’lum  hududni  egallagan,  bir-biri  bilan  erkin 
chatisha  oladigan  yoki  boshqa  populatsiyalardan  nisbatan  alohidalashgan,  bir 
turga  kiruvchi  organizmlar  guruhi.  Populatsiya  doirasida  organizmlar  oila, 
gala, poda bo‘lib yashaydilar. Lekin ular turg‘un holatda bo‘lmay, tashqi muhit 
ta’sirlari  ostida  tarqalib  ketishi  yoki  bir-biri  bilan  qo‘shilib  ketishi  mumkin. 
Turning arealda egallagan joyiga qarab unda populatsiyalar soni har xil bo‘ladi. 
Keng arealda va sharoiti xilma-xil joylardagi turlarda populatsiyalar soni ko‘p, 
tor  arealda  tarqalgan  turlarda  populatsiyalar  soni  kam  bo‘ladi.  Har  xil  turga 
kiruvchi  populatsiyalar  bir-biridan,  avvalo,  egallagan  areali  hajmi  bilan  farq 
qiladi.  Areal  hajmi  hayvonlarning  harakatlanish  tezligi,  o‘simliklarning  esa 
chetdan  changlanish  masofasiga  bog‘liq.  Тоk  shilliqqurtining  harakatlanish 
radiusi bir necha o‘n metr bo‘lsa, shimol tulkisining harakatlanish radiusi bir 
necha yuz kilometrga cho‘ziladi.
Populatsiyadagi individlar soni ham turlicha bo‘ladi. Ayrim hasharotlarning 
populatsiyalari  yuz  minglab,  hatto  millionlab  individlardan  iborat  bo‘lsa, 
ayrim populatsiyalarda individlar soni juda oz bo‘ladi. Masalan, Uzoq Sharqda 
tarqalgan yo‘lbars populatsiyasi 300–400 ta individdan iborat. 

---

152
Populatsiyani  tashkil  etuvchi  individlar  o‘rtasida  murakkab  o‘zaro 
munosabatlar  mavjud.  Individlar  oziq  resurslari,  yashash  joyi  uchun  o‘zaro 
raqobatda  bo‘lishlari  yoki  aksincha  dushmandan  birgalikda  himoyalanishlari 
mumkin.  Ayrim  jismoniy  zaif,  kasal  individlarning  o‘limi  populatsiya 
tarkibiy  sifatini  yaxshilaydi,  populatsiyaning  o‘zgaruvchan  muhit  sharoitida 
yashovchanligini oshiradi. 
Jinsiy  ko‘payish  tufayli  populatsiya  doirasida  to‘xtovsiz  genlar  alma-
shinuvi sodir bo‘ladi. Populatsiyalar o‘rtasida mavjud alohidalanishlar tufayli 
har  xil  populatsiyalarga  mansub  organizmlarning  o‘zaro  chatishish  ehtimoli 
kamayadi. Shuning uchun ham har bir populatsiya o‘ziga xos genlar to‘plami – 
genofondi  bilan  tavsifl anadi.  Shunday  qilib,  hayot  populatsiya  darajasining 
mavjudligi tur tarkibining xilma-xilligi bilan bir qatorda turning turg‘unligini 
ham  ta’minlaydi.  Populatsiya  darajasida  sodir  bo‘ladigan  o‘zgarishlar 
evolutsiyaning tezligi va yo‘nalishini belgilaydi. Yangi turlarning paydo bo‘lish 
jarayoni populatsiya genofondining o‘zgarishidan boshlanadi.