Biolog 10 indd

Restriktazalar. 
Gen muhandisligida foydaliligi nuqtayi nazaridan maxsus 
endonukleazalar  alohida  guruhni  tashkil  etadi.  Tabiatda  biror  mikroorganizm 
hujayrasiga tashqaridan yot genetik material kirsa, u darhol hujayra nukleaza 
fermentlari ishtirokida parchalab tashlanadi. Genlar ustida bevosita muolajalar 
o‘tkazish usullarining takomillashtirilishi restriksion endonukleazalar (restrik-
tazalar)ning  ochilishi  bilan  bog‘liqdir.  Esherichia  coli  (E.coli)ning  alohida 
shtammi  DNKsi  boshqa  shtamm  hujayrasiga  kiritilganda,  odatda,  genetik 
faollik ko‘rsata olmaydi. Chunki u maxsus fermentlar–restriktazalar bilan tezda 
bo‘laklarga bo‘lib yuboriladi. Hozirgi vaqtda turli xil mikroorganizmlardan har 
xil restriktazalar ajratib olingan. 
Restriktazalar  endonukleazalarning  DNKni  muayyan  maxsus  ketma- 
ketliklari 
restriksiya saytlari 
(nuqtalari)ni  tanib  kesadigan,  gidroliz  qiladigan 
guruhi hisoblanadi. Yot DNKni parchalaydigan har qanday restriktaza fermenti 
DNKni  o‘ziga  mos  4–6  ta  nukleotid  ketma-ketligini  tanib  kesadi,  natijada 
to‘mtoq  yoki  yopishqoq  uchli  bir  nechta  DNK  bo‘laklari  hosil  bo‘ladi. 
Yopishqoq uchli DNK bo‘laklarining qo‘sh zanjiri bir necha nukleotidga silji-
gan holda bo‘laklarga ajraladi. Xuddi shunday bo‘laklar o‘zaro komplementar 

---

133
juftlar hosil qilib, birikish xususiyatiga ega. Olingan DNK bo‘lagini plazmida 
yoki bakteriya virusiga kiritish mumkin. 
Restriktazalarni  nomlashda  ferment  ajratib  olingan  bakteriya  turining 
lotincha nomini bosh harfl ari va qo‘shimcha belgilaridan foydalaniladi. Chunki 
bir  turdagi  bakteriyalardan  bir  necha  xil  restriktazalar  ajratib  olingan  bo‘lishi 
mumkin. 
Shu bilan birga qo‘sh zanjir DNK molekulasini «yopishqoq» uchlar hosil 
qilib  kesuvchi  restriktazalar  (EcoRI),  «to‘mtoq»  uchlar  hosil  qilib  kesuvchi 
restriktazalar  (HpaI)  ham  mavjud.  Restriktazalar  hosil  qilgan  «yopishqoq» 
uchlardan foydalanib, har xil DNK bo‘laklarini bir-biriga bog‘lash soddalashadi. 
Ana  shu  xususiyati  tufayli  bu  xil  restriktazalar  gen  muhandisligida  keng 
qo‘llaniladi. 
Restriktaza fermentlarining ochilishi DNK molekulasini bo‘laklarga bo‘lib, 
elektroforez  qurilmasida  o‘ta  aniqlik  bilan  bir-biridan  ajratib  olish  imkonini 
berdi.  Bu  usulda  ajratib  olingan  DNK  bo‘laklaridan  gen  muhandisligida 
foydalaniladi.
Restriktaza tanib kesadigan nukleotid-
lar izchilligi
Restriktazaning 
qisqartma nomi
Restriktaza ajratib olingan 
mikroorganizm
EcoRI
Esherichia coli bakteriyasi
1 – restriksiya sayti
HpaI
Haemophilus parainfl uen-
zae