Biolog 10 indd

Irsiyatning  moddiy  asoslarini  o‘rganish  tarixi. 
Buyuk  fransuz  olimi 
Lui  Paster  bakteriyalarning  xilma-xilligini,  ularda  irsiyat  mavjudligini  va 
xususiyatlarining  irsiyatga  to‘la    bog‘liqligini    bakteriyalarni  klonlash  usuli 
bilan ilk bor ko‘rsatib berdi.
1952-yil Joshua va Ester Lederberglar bakteriyalarda genlar mutatsiyasining 
o‘z-o‘zidan sodir bo‘lishini bakteriya koloniyalaridan nusxa (replika) ko‘chirish 
usulini  qo‘llash  vositasida  isbot  qilib  berdi.  Bu  olimlar  mutant  hujayralarni 
replika ko‘chirish usuli bilan ajratib olishni ishlab chiqdilar.
Bir turga mansub bo‘lgan, lekin ayrim genlari bilan bir-biridan farqlanuvchi 
bakteriya  hujayralari  alohida  shtamm  deb  ataladi.  Genetik  xususiyatlarini 
hisobga olib shtammlarga nom beriladi. Masalan, «lac» (lak, minus) shtammda 
laktozani parchalovchi genning faoliyati u mazkur fermentning noaktiv, ya’ni 
mutant formasini sintez qiladi. Har qanday shtammga oid mutatsiya oqibatida 
o‘zgarib,  bir  dona  bakteriya  bo‘linib  ko‘payishi  natijasida  hosil  bo‘lgan 
hujayralar  to‘plami  mazkur  shtammning  kloni  deb  ataladi.  Bir  klon  tarkibiga 
kiruvchi bakteriya hujayralarning irsiyati bir xildir.
1915-yilda  Tuort  va  D’Errel  faglarning  zararlangan  bakteriyalar  ichida 
o‘z-o‘zidan  ko‘payib,  ularni  oldirishi  mumkinligini  isbotladilar.  Mikrobio-
loglar  faglardan  xavfl i  infeksion  kasallik  qo‘zg‘atuvchi  mikroblarga  qarshi 

---

123
foydalanishni  umid  qilgan  edilar.  Lekin  biz  yuqorida  ko‘rganimizdek 
bakteriyalar o‘z-o‘zidan spontan ravishda hosil bo‘ladigan mutatsiyalar tufayli 
faglarga chidamlilik xossasiga ega bo‘ladilar. Bu mutatsiyaning naslga berilishi 
bakteriyani fag tomonidan batamom qirilib ketishidan saqlaydi. 
1950–1970-yillarda  DNKning  qo‘sh  zanjir  ekanligi,  DNKning  ma’lum 
qismini  kesuvchi  restriktaza  fermenti,  genetik  kod  va    uning  oqsilni  sintez 
qilishdagi  ahamiyati  o‘rganilgan,  laboratoriya  sharoitida  gen  sintez  qilingan. 
1970–1990-yillarda  DNKni  klonlash  texnologiyasi,  somatik  hujayralarni 
gibridlash  yo‘li  bilan  monoklonal  antitanani  ishlab  chiqaruvchi  gibridoma 
yaratilgan, rekombinant bakteriyalar yordamida birinchi marotaba somatostatin 
gormoni  olingan,  transgen  o‘simlik  yaratilgan.  Rekombinant  DNKdan  foyda-
lanish istiqboli fanda yangi yo‘nalish – gen muhandisligining paydo bo‘lishiga 
zamin yaratdi.
Gen  muhandisligi  fanining  maqsadi  –  bir  organizmdagi  qimmatbaho  xu-
susiyatga ega genlarni ikkinchi organizmga ko‘chirib o‘tkazish yoki shu genlar 
faoliyatini  kuchaytirish  orqali  ikkinchi  organizmda  yo‘naltirilgan  o‘zgarishlar 
(transformatsiya)  keltirib  chiqarish  va  bu  o‘zgarishlardan  inson  manfaatlari 
yo‘lida foydalanishdir.