Biolog 10 indd

To‘liq dominantlik
.  Irsiyat  qonuniyatlarini  o‘rganishni  G.  Mendel 
monoduragay  chatishtirishdan,  ya’ni  faqat  bir  juft  alternativ  belgisi  bilan 
farq  qiluvchi  ota-onalarni  duragaylashdan  boshladi.  Sariq  va  yashil  no‘xatlar 
chatishtirilsa,  birinchi  avlod  duragaylari  hammasi  bir  xil,  ya’ni  sariq  rangda 
bo‘ladi.  Bu  tajribadan 
birinchi  avlod  duragaylarining  bir  xilligi  qonuni
 
kelib chiqadi. 
Birinchi  avlodda  yuzaga  chiqqan  belgi  dominant  (lotincha  «dominans» – 
«ustinlik qilish»), namoyon bo‘lmagan belgi esa retsessiv (lotincha recessus – 
chekinish)  deb  ataladi.  Bir-birini  inkor  etuvchi  alternativ  belgilarni  yuzaga 
chiqaruvchi genlar – allel genlar deyiladi. Ular gomolog xromosomalarning bir 
44-rasm. 
Xushbo‘y no‘xat o‘simligining G. Mendel tomonidan o‘rganilgan belgilari.

---

83
xil lokuslarida (joylarida) joylashadi. Bir xil dominant (AA) yoki retsessiv (aa) 
allellardan tashkil topgan organizm gomozigotali deyiladi va bir xil gametalar 
hosil qiladi. Har xil allellardan (bitta dominant va bitta retsessiv – Aa) tashkil 
topgan organizm geterozigotali deyiladi va ikki xil gametalarni hosil qiladi.
Birinchi  avlod  duragaylari  o‘zaro  chatishtirilganda,  olingan  duragaylar 
orasida  sariq  rangli  no‘xatlar  bilan  birga  yashil  rangli  no‘xatlar  ham  hosil 
bo‘ldi. Fenotip bo‘yicha 3:1 nisbatda, genotip bo‘yicha 1:2:1 nisbatda ajralish 
yuz berdi. Bu tajribadan G. Mendelning ikkinchi qonuni kelib chiqadi: bir juft 
alternativ  belgilari  bilan  farq  qiluvchi  organizmlar  o‘zaro  chatishtirilganda 
keyingi  avlodda  fenotip  va  genotip  bo‘yicha  ajralish  beradi.  Bu  qonun