Biolog 10 indd

Embriologiya.  Barcha  ko‘p  hujayrali  hayvonlar  o‘z  shaxsiy  rivojlanishini 
urug‘langan  tuxum  hujayra  –  zigotadan  boshlaydi.  Zigotaning  bo‘linishi, 
murtakning  ikki,  uch  qatlamli  holati,  uning  varaqlaridan  turli  organlarning 
hosil  bo‘lishi  kuzatiladi.  Embrionning  rivojlanishdagi  o‘zaro  o‘xshashlik, 
ayniqsa, bir tip yoki sinfga mansub hayvonlarni o‘zaro taqqoslaganda ko‘zga 
yaqqol  tashlanadi.  Masalan,  umurtqali  hayvonlar  sinfi :  baliqlar,  suvda  hamda 
quruqlikda  yashovchilar,  sudralib  yuruvchilar,  qushlar,  sutemizuvchilar 
embrional  rivojlanishining  boshlang‘ich  davrlarida  bir-biriga  juda  o‘xshash 
bo‘lib,  ularning  bosh,  tana,  dum,  tomoqlari  yonida  jabra  yoriqlari  bo‘ladi. 
Embrion rivojlangan sari turli sinfga kiruvchi hayvonlar orasidagi o‘xshashlik 
kamaya boradi. Ularda shu hayvon sinfi , turkumi, oilasi, avlodi va turiga xos 
belgi-xossalar paydo bo‘la boshlaydi. Chunonchi, gorilla bilan odam embrioni 
dastlab o‘xshash bo‘lsa-da, embrional rivojlanishning keyingi davrlarida odam 
embrionida peshona, gorilla embrionida esa jag‘ oldinga bo‘rtib chiqqanligini 
ko‘rish mumkin. 
Binobarin, har bir hayvonning embrional rivojlanishda oldin katta, pirovar-
dida esa kichik sistematik birliklarga xos belgilar rivojlanadi. Boshqacha ayt-
gan da,  embrional  rivojlanishda  tarixiy  rivojlanishning  qisqacha  takrorlanishi 
hamda  belgilarning  umumiylikdan  xususiylikka  tomon  ajralishi  ro‘y  beradi 
(109-rasm).  Bu  biogenetik  qonun  deb  ataladi.  Biogenetik  qonun  hayvonot 
dunyosida o‘z ifodasini topadi. Masalan, baqa itbalig‘i suvda ham quruqlikda 
yashovchilarning  ajdodlari  bo‘lmish  baliqlarning  rivojlanish  bosqichini 
takrorlaydi. Biogenetik qonun o‘simliklarga ham taalluqlidir. Chigitdan ungan 
madaniy g‘o‘za navlarida oldin yaxlit plastinkali, keyinchalik bo‘lakli barglar 
hosil  bo‘ladi.  Yovvoyi  g‘o‘za  turlari  raymondiy,  klotshianium  poyasidagi 
barcha  barglar  yaxlit  plastinkadan  iborat.  Lekin  shaxsiy  rivojlanishda 
organizmlar  tarixiy  rivojlanishning  barcha  bosqichlari  emas,  balki  ayrimlari 
takrorlanadi,  boshqalari  tushib  qoladi.  U  ajdodlar  tarixiy  rivojlanishi  million 
yillar  davom  etganligi;  shaxsiy  rivojlanish  esa  juda  qisqa  muddatda  o‘tishi 
bilan izohlanadi. Ikkinchidan, ontogenezda ajdodlarning yetuk formalari emas, 
balki faqat embrion bosqichlari qaytariladi. 
109-rasm. Umurtqalilarda embrional rivojlanish bosqichlari. 
Filogenez  ontogenezga  ta’sir  ko‘rsatar  ekan,  ontogenez  fi logenezga  ta’sir 
ko‘rsatmaydimi,  degan  savol  tug‘ilishi  tabiiy.  Shuni  qayd  etish  lozimki, 
ontogenezda  faqat  ajdodlarning  ba’zi  bosqichlari  tushibgina  qolmay,  ba’zan 
ularda kuzatilmagan o‘zgarishlar ham ro‘y beradi. Buni rus olimi A. N. Seversov 
o‘zining fi loembriogenez nazariyasi bilan isbotlab berdi. Ma’lumki, mutatsion 
o‘zgaruvchanlik individ embrion rivojining har xil bosqichlarida sodir bo‘ladi. 
Foydali mutatsiyaga ega organizmlar yashash uchun kurash, tabiiy tanlanishda 
g‘olib  kelib,  foydali  mutatsiyalarni  nasldan  naslga  berib,  oqibatda  fi logenez 
borishini o‘zgartiradi. Masalan, sudralib yuruvchilar terisida epitelial va uning 

---

204
205
ostidagi  biriktiruvchi  to‘qima  hujayralari  rivojlanib,  tangachalar  hosil  qiladi. 
Sutemizuvchilarda  esa  epitelial  va  biriktiruvchi  to‘qima  hosilalari  rivojini 
o‘zgartirib, teri orasida soch xaltasini rivojlantiradi.