Biokimyo pmd

29-rasm.

  Polipeptid zanjir initsiatsiyasi

---

101

Ribosomada 2 qism tafovut qilinadi:

1. A–aminoatsil – qism

2. R–peptidil – qism.

Initsiatsiyani boshlovchi fmet–tRNK faqat P–qism bilan bog‘lanishi

mumkin. Qolgan yangi keluvchi amino–atsiltRNKlar A-qismga birikadi,

P–qism ribosomaning aminokislotadan bo‘shagan tRNKlar ketadigan

joyi hisoblanadi.

3. Elongatsiya.

Bu bosqichda aminokislotalarning ketma-ket kovalent bog‘lanishi

orqali polipeptid zanjirning uzayishi sodir bo‘ladi. Elongatsiya

jarayonida uchta oqsil omillar EF – Tu, EF – Ts va EF –  Q qatnashadi;

eukariotlarda TF – 1 va TF – 2 deb nomlangan elongatsiya omillari

mavjud. Ularni barchasi molekulyar og‘irligi yuqori bo‘lgan oqsillardir

(70000 dan 200000 Da gacha).

Bu 3-bosqichda davom etadi:

1. Tu elongatsiya faktori bilan kompleks hosil qilgan bog‘lariga GTF

tutuvchi ikkinchi amino–atsil-tRNK ribosoma bilan bog‘lanadi. GTF

gidrolizlanadi, hosil bo‘lgan GDF Ts elongatsiya faktori katalizlaydigan

reaksiya natijasida qaytadan GTFga aylanadi.

2. Ribosomaning A va P–qismlarida joylashgan tRNKlarning

aminokislotalari o‘rtasida peptid bog‘i hosil bo‘ladi. Bu jarayonni

peptidiltransferaza katalizlaydi va A–qismda peptidil tRNK hosil

bo‘ladi. P–qismda esa «bo‘sh» tRNK

fmet 

qoladi (30-rasm).

3. Ribosoma mRNK bo‘ylab 3 oxirga tomon bir kodonga siljiydi.

Dipeptidil tRNK A–qismdan P–qismga siljiydi, bu vaqtda bo‘shagan

tRNK P–qismdan ajraladi va qaytadan sitoplazmaga tushadi. Endi A–

qismda mRNKdagi uchinchi kodon joylashadi. Ikkinchi kodon esa P–

qismda bo‘shab qoladi. mRNKning ribosoma bo‘yicha siljishiga

translokatsiya deyiladi. Bunda elongatsiya faktori Q yoki translokaza

ishtirok etadi va bir molekula GTF sarflanadi (31-rasm).

Oqsil biosintezida bitta peptid bog‘i sintezi uchun zarur bo‘lgan

energiyaning miqdori haqidagi masala muhim hisoblanadi

Aminokislotaning faollanishi, aminoatsil-tRNK hosil qilish bosqichida

ATF ning AMF va pirofosfatga parchalanishida energiya ajralib chiqadi.

4. Terminatsiya va polipeptid zanjirning ajralishi mRNKdagi

terminator kodonlar polipeptid zanjir sintezining tamom bo‘lganligi

haqida xabar beradi va polipeptid maxsus R1, R2, R3 «»rilizing»

faktorlar ta’sirida ribosomadan ajraladi. UAA, UAG, UGA tripletlari

terminator kodonlari rolini o‘ynaydi.

---

102

5. Polipeptid zanjirning o‘ralishi va protsessing.

Polipeptid o‘zining nativ biologik shaklini egallashi uchun ma’lum

fazoviy konfiguratsiyaga ega bo‘lib o‘ralishi kerak. O‘ralishdan oldin

yoki keyin yangi sintezlangan polipeptid fermentlar ta’sirida sodir

bo‘ladigan protsessinga (yetilishga) uchraydi. Bu vaqtda

initsiatsiyalovchi aminokislotalar, ortiqcha aminokislota qoldiqlari

ajratiladi, ba’zi aminokislotalarga fosfat, metil, karboksil va boshqa

guruh qoldiqlari, shuningdek, oligosaxaridlar yoki prostetik gruppalar

biriktiriladi.