Biokimyo pmd

Buyrak usti bezini po‘stloq qismi gormonlari

Buyrak usti bezi po‘stloq qismi gormonlarining umumiy nomi

kortikoidlar yoki kortikosteroidlar deyiladi va ular shartli ravishda ikkita

guruhga bo‘linadi: glyukokortikoidlar (uglevodlar, oqsillar, yog‘lar va

nuklein kislotalar almashinuviga ta’sir etuvchi gormonlar) va

mineralokortikoidlar (tuzlar va suv almashinuviga ta’sir etuvchi

gormonlar). Hozirgi vaqtda odam, cho‘chqa va ho‘kiz buyrak usti bezi

po‘stloq qismidan 50 ga yaqin birikmalar ajratilgan. Steroidlarni

umumiy soni 100 dan ortiq bo‘lib, lekin ularning hammasi ham faollikka

ega emas.

Kortikosteroidlar strukturasining asosida siklopentanper-

gidrofenantren halqasi yotadi. Buyrak usti bezi po‘stloq qismi biologik

faollikka ega bo‘lgan gormonlarni qurilishida 21 uglerod atomining

bo‘lishi umumiy bo‘lib, ular pregnanning unumlari hisoblanadilar.

Bundan tashqari ular uchun quyidagi struktur belgilar: 4 va 5 uglerod

atomlari orasida qo‘sh bog‘ni, 3-uglerod atomida keton guruhi (C=O),

17-uglerod atomida yon zanjirni (-CO-CH

2

-OH) bo‘lishi xarakterlidir.

Odam va ko‘pchilik hayvonlarda buyrak usti bezi po‘stloq qismini

5 gormoni keng tarqalgan:

---

336

Xolesterin kortikosteroidlarning o‘tmishdoshi bo‘lib, steroidogenez

jarayoni gipofiz AKTG bilan boshqariladi. O‘z navbatida gipofizda

AKTG sintezi, demak, buyrak usti bezida kortikosteroidlarni sintezini

gipotalamus boshqaradi. U stress holatlarga javoban kortikoliberin ishlab

chiqaradi. AKTGning buyrak usti beziga tez (qisqa vaqt) va sekin

(surunkali) ta’sir etishi isbotlangan, o‘tkir holatlarda bez to‘qimasi qisqa

davrli kortikosteroidlar sintezini oshirish bilan javob beradi, ayni vaqtda

AKTG surunkali ta’sir etganida uning trofik ta’siri korinadi, yani bez

hujayralarining o‘sishi va ko‘payshini ta’minlovchi barcha modda

almashinuv jarayonlari stimullanadi. Shuningdek, steroid gormonlar

sekretsiyasi uzoq vaqt davom etadi. AKTG ta’siri spetsifik retseptor va

adenilatsiklaza-sAMF-proteinkinaza sistemasi orqali amalga oshadi.

 Kortikosteroidlar spetsifik m-RNK va tegishli oqsil sinteziga

indutsirlovchi ta’siri tajribalarda tasdiqlangan. Bunday ta’sir ularni

sitozol ta’sir mexanizmiga asoslangandir. Hozirgi vaqtda organizmda

modda almashinuvni kortikosteroid boshqaruv mexanizmi ketma-ketligi

mavjudligi haqida konsepsiya ishlab chiqilgan:

                  Gormon

 gen

 oqsil (ferment)

Kortikosteroidlar biosintezini asosiy yo li xolesterinni pregnenolonga

fermentativ aylanishini o‘z ichiga oladi. Pregnenolon barcha steroid

gormonlarning o tmishdoshi hisoblanadi  (87-rasm).