«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика илмий-амалий анжумани

 L.) НИНГ БИОЭКОЛОГИК 
ХУСУСИЯТЛАРИ 
Худайберганов Н.А., Тўхтаев Б.Ё. 
Хоразм Маъмун Академияси 
 
Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг 2017-2021 йилларга 
мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида мамлакат фармацевтика саноатини 
турғун ва барқарор хом ашё базаси билан таъминлаш ва шу асосда экологик 
тоза дори воситаларини ишлаб чиқишнинг асосий йўлларидан бири бу – табиий 
ва ёввойи шароитларда ўсадиган доривор ўсимликларни қишлоқ хўжалигида 
маданий ўсимликлар қаторига киритиш деб кўрсатилган. 
Ҳозирги вақтда фармацевтика ишлаб чиқариш тармоғидаги дори 
воситаларининг тахминан 50% ни доривор ўсимликлар хомашёсидан тайёр-
ланаётганлигини эътиборга олсак, доривор ўсимликлар ўстириш, уларни 
етиштириш агротехникасини ишлаб чиқиш нақадар катта аҳамият касб эта 
бошлаганини тасаввур қилиш мумкин. 
Республикамизда ёввойи ҳолда ўсадиган доривор ўсимликларнинг 20 – 30 
% гина дори-дармон учун хом-ашё йиғиб олинади, бу эса республика 
эҳтиёжини таъминлаш учун етарли эмас. Шунинг учун доривор ўсимликларни 
маданий ҳолда экиб ўстириш, доривор ўсимликлар деҳқончилигини 
ривожлантириш тиббиёт, озиқ – овқат ва парфюмерия саноатини доривор 
ўсимликлар хом-ашёси билан изчил таъминлаш, импорт ўрнини босувчи ёки 
экспортбоп маҳсулотни маҳаллий шароитда тайёрлаш бугунги куннинг долзарб 
муаммоларидан саналади[1,3]. 

---

«Биохилма-хилликни сақлаш ва ривожлантириш» Республика онлайн илмий-амалий анжумани
Гулистон 2020 й. 17-18 апрель
110 
Иқлими кескин континентал ва тупроғи турли даражада шўрланган 
Хоразм воҳаси шароитида доривор ўсимликларни интродукция қилиш, тупроқ-
иқлим шароитларига иқлимлаштириш ёки кўниктириш (адаптация) ва кейинги 
босқиячда кенг масштабдаги плантацияларини ташкил этиш йўналишидаги 
масалаларига илмий тадқиқотларимизни йўналтирдик. 
Илмий тадқиқотларимизнинг объекти сифатида Циркумбореал флористик 
воҳасига мансуб, кимёвий таркиби жиҳатидан классик эфир мойли бир йиллик 
ўт ўсимлик Доривор тирноқгул (
Calendula officinalis
L.) танланди [2].
 
Доривор тирноқгулнинг онтогенез ҳаёти даврида биоморфологик 
хусусиятлари Т.А. Работнов (1960), И.Г. Серебряков (1952) усуллари бўйича 
ўрганилди. Ўсимликнинг морфологик белгиларини аниқлашда А.А. Федоров 
(1986), гулининг морфологиясини таҳлил этишда эса А.Н. Пономарев (1960), 
2019 йилда Хоразм Маъмун академиясининг экспериментал тажриба базасида 
Уруғларнинг дала шароитида унувчанлигини ва ниҳолларнинг яшовчанлигини 
аниқлаш учун ерта баҳор ойининг бошларида ўсимлик уруғлари тажриба 
майдонида алоҳида полларга 2 см, 3 см, 4 см чуқурликда 100 донадан 3 карра 
такрорланган ҳолда қатор ораси 60 см қилиб экилди. Аниқ натижага эга бўлиш 
учун ниҳол пайдо бўлганидан то ниҳоллар ўзини яхши тутиб олгунча, улар ҳар 
5 кунда кузатиб борилди. Тажриба даласини танлаш ва ўтказиш, тупроқ ва 
ўсимликларнинг намуналарини олиш ва тайёрлаш, уруғларнинг униб чиқиши, 
ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши фазаларини фенологик кузатиш ҳамда 
ҳосилини йиғиштириб олиш ЎзПИТИ (2007) услублари асосида амалга 
оширилди. 
Ўсимликларнинг онтогенезда биоморологик кўрсаткичларни аниқлаш 
учун тажриба майдонида хар бир такроллашда 10 та дан модел ўсимликлар 
белгиладик, латент даврида ўсимлик уруғларининг пишиб етилишидан то униб 
чиққунча бўлган ўзгаришлар; виргинил даврининг майса босқичида унувчанлик 
тавсифи, уруғнинг шакли ва ўлчами, уларнинг ҳаётий фаоллиги, дастлабки барг 
шакли ва ўлчами, илдизларнинг шаклланиши ва тузилиши; 
ювенил босқичда ҳақиқий баргларининг пайдо бўлиши, шакли, тузилиши, сони, 
ўлчами; генератив даврида турли новдаларнинг миқдори, уларнинг узунлиги 
ривожланиши, ғунчалар, гуллар сони, ўсиш суръати, шунингдек мевалардаги 
уруғлар сони ўрганилди. 
Олиб борилган илмий-тадқиқотларимизда доривор тирноқгулнинг асосий 
ривожланиш фазаларига экиш муддатлари ва экиш чуқурлигининг таъсири 
аниқланди. 
Фенологик кузатиш натижаларига кўра, энг яхши, оптимал натижа экиш 
муддати 4 мартда, қатор ораси 60 см, экиш чуқурлиги 3 см бўлганда, яъни, 

---