Биогеография фанидан I курс 1 семестр 5140500 – “География ва иқтисодий билим асослари”учун

1. tebranma
 
2. burmali
 
3. uzilma (yorma)
Tebranma yoki yuzasining asriy yoki neotektonik harakatlar yerning 
bir joyini kutarib, bir joyini chuktiradi. Tebranma tektonik harakatlar – 
eneyrogenik harakatlar natijasida transgressiya yoki regressiya ruy beradi. 
Trangressiya yer qobig’ining ayrim joylari chukib, dengiz suvi bostirib keladi, 
epikontinental – sayoz dengiz hosil bo’ladi.
Regrissiya musbat tebranma harakat bo’lib, yer po’stining pastdan 
yuqoriga harakatlanishi yuz beradi, natijada dengiz asta – sekin sayozlashib, 
uning o’rnida quruqlik qad kutaradi. Regressiya quruqlikning dengizga 
bostirib boorish jarayodir.
Epeyrogenik tebranma harakatning tezligi yiliga millimetrlab 
o’lchanadi. Neopal shahrida Serapis qasrining yiliga chukish tezligi 27 mm ni 
tashkil qiladi. Balktika dengizini Shvetsiya sohili kutarilmoqda, janubiy 
sohillari chukmoqda. Epeyrogenez quruqlik ichki qismida daryo terrasalari 
sifatida namoyon bo’lmoqda. Tebranma harakatlarning geologiya va 
geomorfologiya usulida, tarixiy – arxeologik usulda, nevirlash usulda va 
orografik usullarda o’rganiladi.
Burmali tektonik harakatlar – (plakatev)ni orogenik harakatlar deb 
ataladi. Bu harakatlar yerning ichki qismida tuplangan energiyaning 
taranglashuvi natijaida vujudga keladi. Endogen kuchlar tik va qarama – qarshi 
yo’nalishda ro’y beradi. Kuch uzuq vaqt davomida gorizontal xolatda yotgan 
tog’ jinslarining qalin qatlamlariga asta – sekin ta’sir etishidan, ular plastic 
deformatsiyaga uchrab, dard ketmay, uzulmasdan deformatsiyalanadi. Avvalgi 
tekis ya’ni gorizontal xolatdagi joylashish o’zgaradi, oqibatda yangi ya’ni 
ikkilamchi yer struktura shakllari hosil bo’ladi. Shunday o’zgarishlar tektonik 
harakat yoki dislokatsiya (joylashish) deyiladi. Qatlamlarning tulqinsimon 
bukilmalari burma deb ataladi. Qabariq antiklipal va botiq sinklipal burmalarga 
bo’linadi. Burma elementlari, qanot, qulorlar mulda elementlari bari buqiq 
qulor, qulorlar orasidagi masofaqanot, sinklinalda egilgan yer – mulda deyiladi.
Burma o’qi- antiklinalning dung, sinklinalning botiq qismida 
o’tkazilgan hayoliy chiziq burma o’qi deyiladi. O’q tekisligi bilan yer 
yuzasining kesishgan chizig’i o’q deyiladi. Burma o’q tekisligi bilan qatlamning 
dung qiyofali qismning kesishidan hosil bo’lgan chiziq sharnir deb ataladi. 
Kundalang kesimlarda burma shar nirlarni har doim to’g’ri chiziqlar bo’yicha 
davom etmay, bir joyda uzoqdan pastga oqqan joyda tekislik yuzasidan 

---

kutarilgan ba’zi yerlar tulqinsimon shaklda bo’ladi. Bu sharnir – 
tulqinlanishdir. Yadro deb burmalarning ichki qismiga aytiladi.
Burmalar o’q tekisligining fazoviy xolatiga ko’ra qanotlarning og’ish 
burchagiga asosan bir – biridan farqlanadi. Tik xolatda o’qli burma oddiy yoki 
to’g’ri burma bo’lib, qanotlarning o’q tekisligiga bo’lgan burchaklari bir –biri – 
biriga teng qiymatda bo’ladi. Qiya burmalarning o’qi qiya, qanotlarning yotish 
burchaklari turlicha bo’ladi.
Ag’darma burmalarning qanotlari bir – biriga yondashgan xolatda 
bo’ladi. Yotiq burmalarning o’q tekisliklari tep –tekislik burma qanotlari yotiq 
xolatda bo’ladi. Agar burma o’q tekisligi bilan burma qanotlari bir – biriga 
parallel bo’lsa, izoklinal burma deyiladi. Burma gumbazi tekisroq va keng, 
qanot esa tik xolatda bo’lsa, sandiqsimon burma deyiladi. Qatlamni 
chegarolovchi ikkita pasti zamin va yuqori qatlamlanish yuzalari bor. Bular 
orasdidagi masofa qatlam qalinligi deyiladi. Qatlamlarning joylashish 
elementlariga qatlamning yo’nalishi og’ish burchagi. Qatlamning tekis yuza 
bilan kesishidan hosil bo’lgan chiziq uning yo’nalishi deyiladi. Qatlamning 
og’ish (tushish burchagi) tomoni ham azimut bilan o’lchanadiki, uning 
yo’nalishiga tik qatlam yuzida uning og’ish tomoniga parallel yo’nalish 
chizig’iga tik joylashgan tik qatlamining o’gish chizig’i deyiladi, qatlamning 
og’ish chizig’i bilan tekis yuza orasidagi burchak unung og’ish burchagi 
deyiladi. Qatlamning og’ish azimuti uning og’ish chizig’i bilan meridian 
orasidagi burchakdir. Qatlamning yo’nalish azimuti uning yo’nalish chizig’i 
bilan meridian orasidagi burchakdir.
Tektonik harakatlarning uchinchi turi tektonik siniq yoki dizyuktiv 
harakatlardir. Yer qobig’ini tashkil etishda qatnashgan jinslarning darz ketib 
yorilishi dizektiv harakat deyiladi. Yerma harakatda jinslarning yaxlitligi 
botamom buziladi. Yoriqlarning bir qanoti yer sathida qolib, ikkinchi qanot tik 
bo’ylab yuqoriga kutarilishida irg’itma hosil qiladi. Irg’itma harakat vaqtida bir 
– biriga parallel holatda hosil bo’lgan oriqlar orasidagi qanotlarning biri o’z 
o’rnida, ikkinchisi, irg’itilgan holatlar gorst va grateklar paydo qiladi. Trorst o’z 
satxini o’zgartirgan ko’tarilib chiqqan irg’itma. Groben avvalgi sathda qolgna 
tektonik yoriqdir. Yoriqlar yozining tekislangan yaltiroq yuzasi “sirkalanish 
kuzgusi” deyiladi.
Litosfera plitalari tektonikasi yoki plitalar tektonikasi spreding 
nazariyasi yer po’stining qattiq yirik qismlari harakatini izohlashdan iborat. Yer 
po’stining yirik plitalari gorizontal xolatda yiliga 20 sm.lab minglab km.ga 
harakatlanadi. Harakat jarayonida yirik plitalar bir – biridan ajralishlari, 
yaqinlashishi va xatto bir – biriga nisbatanm sirg’anishib joylashishi natijasida 
shu o’rinda to’qnashish chegaralaridsa xuddi metallarni payvand qilishdan 

---

so’ng hosil bo’ladigan o’lama qabariq tog’liqlar paydo bo’ladi, zilzilalar 
harakati yuzaga keladi, magma yoki vulqon paydo bo’ladi. Uzoq Sharq yoki 
Markaziy Osiyo baland tog’larining hosil bo’lishini shunday izohlash mumkin.
Ma’lumki, relyef endogen va ekzogen jarayonlarning o’zaro ta’siri 
natijasida shakllanadi. Relyefning shakllanishida endogen jarayonlar etakchi 
ahamiyatga ega bo’lsa morfostruktura relyefi deyiladi. Geosinkinal, platforma, 
tog’ bo’lmali mintaqa, tog’li o’lka, tektonik botiq va boshqalar 
morfostrukturalardir. Relyefning shakllanishida ekzogen jarayonlar ustun 
bo’lsa, morfoskulpturalar deyiladi. Akumulyativ tekisliklar, morena marzalari, 
daryo vodiysi va boshqalar bunmga misol bo’la oladi.

---