"Biofizikadan amaliy mashg’ulotlar" o’quv qo’llanmasi umumiy biofizika kursining fizikа-kimyo va elektrobiologiya bo’limlariga taаlluqli amaliy mashg’ulotlarning nazariy va amaliy masalalarni o’z ichiga oladi

Biologik membranalarning barqarorligi va tuzilishi 
Hujayraning ultraqatlam kesmasini elektron mikroskop yordamida qarab chiqsak, 7-10 nm 
qalinlikda bo`lgan juda ko`p miqdorda ingichka ikki qavatli chiziqlarni ko`rishimiz mumkin, 
Qaysikim, 
ular biologik 
membranalarning kesmasini tasvirlab beradi. 
Biologik 
membranalarning funksiyasi va strukturasini o`rganishbiofizikada rivojlanib borayotgan 
sohalardan biridir. Tibbiyotda nazariy va amaliy jihatdan bu sohaning ahamiyati juda muhimdir. 
Hujayradagi juda ko`p patologik jarayonlar, jumladan, saraton hujayralarining qaytalanishi, 
aterosklerozda, to`qima gipoksiyasi yoki parhezning buzilishida, virus va bakterial infeksiyalarda 
hujayra funksiyasining buzilishi hamda UB va ionlantiruvchi radiatsiya ta`siri va organizmning 
zaharli moddalar bilan zaharlanishidan - hujayraning to`siqlik va strukturaviy bevosita va 
bilvosita buzilishlariga bog`liq. Ko`pgina dorivor vositalarining ta`siri membrana funksiyasini 
o`zgartirishga qaratilgan, dorivor birikmalarning samaradorlik qobiliyati esa hujayradan o`tishi 
yoki ular bilan birikishiga bog`liq bo`ladi.
17-rasm. Biologik membranalar tuzilishining umumiy chizmasi. 

---

52 
Membranalar ikkita qatlam, ya`ni fosfolipid molekulalaridan tashkil topgan. Har qaysisi, 
qutbli boshcha (P) va qutbsiz, gibrofob (G) "dumcha"dan iborat. PB-pereferik oqsillar, IB-
integral. Qo`shqatlamni yorib o`tib (K) ioni uchun (pora) kanal hosil qiladi. 
Har qanday biologik membranalar strukturasi negizini (17-rasm) fosfolipid qo`sh yoki 
bimolekulyar qatlam bir butunlikni tashkil etadi. U o`zi oqsillar membranasida joylashgan 
retseptorlar, glikoprotein va gliko-lipidlar, membrana fermentlari uchun matrisasini, 
membranada suvda eruvchi molekula va ionlar uchun bar`er- to`siqlik funksiyasini asosini 
bajaradi.
Membrana oqsillari (
periferik oqsillar
) lipid qatlamining yuzasida joylashgan bo`lishi 
mumkin, ularni asosan elektrostatik kuchlari ushlab turadi, yana oqsillar lipid qo`sh qatlamiga 
chuqur botgan yoki uni teshib o`tgan bo`lishi mumkin; bu holatda ular (
integral oqsillar
) lipidlar 
bilan mustahkam gidrofob o`zaro bog`langan bo`lishi mumkin. Plazmatik membranalarda 
ko`pgina hujayralar lipid qo`shqatlamiga 
glikokaliks
tutashadi, ya`ni ular glikolipid va 
glikoproteindan iborat. Plazmatik membranalar lipidlarining tarkibida xolesterin juda ko`p 
bo`ladi. 
Biologik membranalar tarkibiga kiruvchi fosfolipidlar molekulalari amfifil xususiyatga ega, 
bunda molekulaning bir qismi qutbli (chunki gidrofil), ikkinchi qismi esa qutbsiz (gidrofob)dir. 
Fosfolipid strukturasining kimyoviy xossasiga bog`liqligi, glitsirin, yog`li kislotalar, fosfor 
kislotasi va qutbli birikmalardan tuzilgan molekulalar fosfolipidlarning (xolin, etanolamin, serin 
va bosh.) barcha sinfiga xosdir. Fosfolipidlar molekulalari shakli jihatidan ichiga botgan yoki 
yassi silindrni eslatadi, (uzunasiga) ¼ qismi gidrofil, ¾ qismi esa gidrofob (18-rasm).