"Biofizikadan amaliy mashg’ulotlar" o’quv qo’llanmasi umumiy biofizika kursining fizikа-kimyo va elektrobiologiya bo’limlariga taаlluqli amaliy mashg’ulotlarning nazariy va amaliy masalalarni o’z ichiga oladi

K
In
o
i



 
 
0


Cl
Cl
In
i
(2) 
Ammo e`tirof etilgan tinchlik potensialida o`lchash metodi Boyl-Konvey tasavvurining rad 
etilishiga sabab bo`ldi. Chunki, donnan potensialini membrana orqali yaxshi o`ta oladigan 
ionlarga sezgir-elektrodlar, masalan, xlorga sezgir elektrodlar yordamida o`lchash, prinsip 
jihatdan mumkin emas. Aksincha, tinchlik potensialini xlorlangan kumush yoki kalomel 
elektrodlari vositasida o`lchab olsa boladi. 
Boyl-Konvey nazariyasiga ko`rsatilgan navbatdagi e`tiroz, bu muskul va nerv tolalarining 
natriy ionlariga bo`lgan o`tkazuvchanligiga asoslangan bo`lib, tolalar membranalarining natriy 
ionlariga nisbatan o`tkazuvchanligi radioaktiv natriy yordamida isbotlangan edi. Shu holning 
o`zi Boyl-Konvey statik nazariyasini "natriy nasosi nazariyasi" deb atalmish dinamik nazariyaga 
yo`l berishga majbur etdi. 
Shunday bir g`oya ilgari surildiki, unga binoan hujayra bilan uning atrof-muhiti aro mavjud 
natriy ionlarining gradienti, sitoplazmadan natriy ionlarini tashqariga haydovchi maxsus 
mexanizm yordamida ushlab turiladi. R.Din tomonidan ilgari surilgan mazkur g`oya A.Xodjkin 
tomonidan bioelektrik potensiallarning kelib chiqishi masalasiga tadbiq etildi va nazariya sifatida 
ishlab chiqildi. 
Xodjkin nazariyasiga binoan har qanday hujayra unga xarakterli bo`lgan natriy ionning 
sitoplazmasidagi tuban konsentratsiyaga natriy ionlarini uzluksiz ravishda, faol yo`l bilan 
chetlatish orqali erishadi. Natriy ionlarining tashqi muhit tomon yo`nalgan harakati 
elektrokimyoviy gradientga qarshi amalga oshadigan bo`lgani uchun, u albatta, energiyaning sarf 
etilishi bilan boradi. 
Elektron kuchaytirgich texnikasi sohasida erishilgan muvaffaqiyatlar bioelektrik 
potensiallarni qayd etishning yetarli darajadagi aniqlikka ega metodini yaratishga imkon berdi va 
50-yillarga kelib, mikroelektrodlar texnikasi yordamida turli hujayralar membrana 
potensiallarining mutlaq qiymatlari o`lchab olindi. Ma`lum bo`ldiki, membrana potensiali 
kattaligi turlicha bo`lib, 60 dan to 90 mV gacha bo`lishi mumkin. Yana shu narsa ma`lum 
bo`ldiki, membrana potensialining Nernst tenglamasiga binoan hisoblab topilgan kattaligi (85-
105 mV), tajribada o`lchab olinadigan kattaligidan birmuncha katta bo`ladi. Mazkur 
nomuvofiqlik, qo`zg`aluvchan to`qimalar hujayra membranalarining faqat kaliygina emas, balki 
natriy va xlor ionlariga ham o`tkazuvchan ekanligini inobatga olish orqali tushuntirib berildi, 
ya`ni natriy ionlarining konsentratsiya gradaenti bo`ylab hujayra ichkarisiga yo`nalgan 
diffuziyasi membrana potensialining kamayishiga olib keladi. Membrananing natriy ionlariga 
nisbatan o`tkazuvchanligi qancha katta bo`lsa, membrana potensiali (E
M
) uning kaliy bo`yicha 
hisoblab topilgan kattaligi (E
K
) dan shuncha kam bo`ladi va aksincha, membrananing natriy 
ionlariga bo`lgan o`tkazuvchanligi uning kaliy ionlariga bo`lgan o`tkazuvchanligidan qanchalik 
kam bo`lsa, membrana potensiali kaliy bo`yicha hisoblab topilgan muvozanat potensialiga 
shunchalik yaqin keladi, deb faraz etish mumkin.
Fiziologik tinchlik holatidagi membrananing bir xil uchastkalari orqali amalga oshadigan 
ionlarning yig`indi oqimi nolga teng. Shunday sharoitda membraning tashqi va ichki yuzalari aro 
vujudga keladigan potensial kattaligini quyidagicha ifodalash mumkin: 
 
   
 
   










Cl
P
Na
P
K
P
Cl
P
Na
P
K