224
Bunda
f
- o’tish koeffisiyenti.
Suv va odam tanasining yumshoq to’qimalari
uchun
f
=1
Ionlanish uchun odatda nurlanish dozasi qancha katta bo’lsa, biologik ta’sir
ham shuncha katta bo’ladi. Lekin turli nurlanishlar aynan
bir xil yutilgan dozada
ham turli xil ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun nurlanishning organizmlarga ta’sirini
ko’rsatuvchi ekvivalent doza kattaligi qabul etilgan:
To’qimalarda yutilgan doza birday bo’lganda berilgan nurlanish turining
biologik ta’siri effektivligining rentgen yoki gamma nurlanish effektivligidan
necha marta katta ekanligini ko’rsatuvchi K-koeffisiyent
sifat koeffisiyenti deb
ataladi. Radiobiologiyada uni nisbiy biologik effektivligi (NBE) deb ataladi.
Yutilgan doza sifat koeffisiyenti bilan birgalikda ionlanuvchi nurlanishning
biologik ta’siri tug’risidagi ma’lumot beradi.
Ekvivalent doza birligi zivert (Zv) standart tarkibli biologik to’qimaning
кг
ж
1
yutilish dozasiga tengdir. Tizimdan tashqari birlik ber (rentgen biologik
ekvivalenti): 13v = 10
2
ber.
Tabiiy radioaktiv manbalari (kosmik nurlar, yer bag’ri
hamda suv
radioaktivligi, odam gavdasi tarkibidan yadrolar radioaktivligi va hokazolar)
taxminan 125 mber ekvivalent dozaga mos fon hosil qiladi.
Nurlanish bilan ish olib berilgan kishilar uchun bir yillik ruxsat etilgan dozasi
5 ber, o’limga olib boradigan dozasi 60 ber
Dozimetrik asboblar deb ionlovchi nurlar dozasini o’lchash yoki dozalar bilan
bog’langan kattaliklarni aniqlovchi asboblarga aytiladi. Tuzilishi jihatdan ular
yadroviy nurlanish detektori va o’lchov qurilmadan iborat bo’ladi. Odatda ular
doza yoki doza kuvvati birliklarida darajalangan bo’ladi.
Ishlatiladigan
detektor turiga qarab, dozimetrlarni ionizasion, lyuminessent,
yarim o’tkazgichli, fotodozimetrlar va boshqa turlarga ajratiladi.
Rentgen va gamma nurlanishning ekspozision dozasini o’lchashga
mo’ljallangan dozimetrlarga rentgenometrlar deyiladi.
Ularda detektor sifatida ionizasion kamera qo’llaniladi.
Kamera zanjirlardan
o’tuvchi zaryad ekspozision doza, tok esa uning quvvatiga pro-porsionaldir.
Masalan, MRM-2-mikrorengenometrlar DK-0,2-individual dozi-metr kompleksi.
Detektorlari gaz razryad hisoblagichlaridan iborat bo’lgan dozimetrlar ham
mavjud. Radioaktiv izotoplar aktivligini yoki konsentrasiyasini o’lchash uchun
radiometrlar qo’llaniladi.
Radiasion himoyalanishning uchta turi vaqtdan, masofadan va material bilan
himoyalanish mavjud.
Vaqt qancha ko’p bo’lib, masofa qanchalik kam bo’lsa ekspozision doza
shunchalik katta bo’ladi. Material bilan himoyalanishda nur turiga bog’liq. Alfa
nurlanishdan himoyalanish sodda bo’lib, bir varaq qog’oz yetarlidir. Ammo nafas
yo’li va ovqat orqali ham nurlanish mumkin.
Betta nuridan himoyalanish uchun bir necha
sm qalinlikdagi alyuminiy,
plestiglas yoki shisha plastinka yetarli.
Neytral nurlanishlar hisoblangan rentgen va gamma nurlanishlarda
himoyalanish murakkabdir. Bulardan ham qiyini neytronlardan himoyalanishdir.
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
225
Kosmik nurlar 92,9% protonlar, 6,3% alfa zarrachalardan iborat. Birlamchi kosmik
nur energiyasi 10
9
eV, Yerga yetib kelganda quvvati 1,5
GVt bo’ladi.
Nurlanish organizmga qisqa vaqt ichida ta’sir qilsa (sekundan bir necha
soatgacha), unga kiruvchi nurlanish deyiladi. Agarda
organizm uni uzoq vaqt
davomida olsa (yillar va o’nlab yillar davomida) unga doimiy nurlanish deyiladi.
Quyidagi jadvalda turli intensivlikdagi nurlanishning organizmga ta’siri keltirilgan.
Xirosima va Nagasaki aholisini kuzatish natijalari shuni ko’rsatdiki, ko’z
qorachig’ining xiralashuvi (ko’z kataraktasi), qalqonsimon bez leykemiyasi,
qondagi leykositlarning xromosomik abberasiyasi va yoshligida nurlangan
odamlarning o’sishida pasayish kuzatiladi. Keyingi
izlanish natijalari asosan
ko’krakda va o’pkada qattiq o’simtalarning hosil bo’lishi aniqlandi. Rak
kasalliklari nurlanishdan 30 yil o’tganda ham kuzatilish mumkin ekan. 10.1 –
jadvalda natijalar butun tana uchun keltirilgan.
10.1 – jadval
Organizmning
Do'stlaringiz bilan baham: 
