Biofizika kitob yangisi 2013. doc

 
§ 8.3. Yorug’likning moddalar bilan o’zaro ta’siri
Yorug’likning yutilishi deb uning biror muhitga tushganda energiyaning bir 
qismini issiqlik va boshqa tur energiyalarga aylanishiga aytiladi. Yutilish natijasida 
intensivlik kamayadi. 
Yorug’lik intensivligi deb nurga perpendikulyar 1m
2
yuzaga 1s vaqt 
davomida olib o’tilgan energiya miqdoriga aytiladi. Biror shaffof moddadan 
α
- 
qalinlikdagi qatlam ajratamiz. Yorug’likning bu qatlamdan o’tishi tufayli 
intensivligining o’zgarishi 
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

167
8.2-rasm
. Yorug’likning yutilish qonunini chiqarish uchun chizma. 
I=I
o
e
-
x
α
(8.18) 
(8.18-formula) Buger qonuni bilan ifodalanadi. Bunda 
о
Ι
va 
Ι
- tushayotgan 
va qalinligi x bo’lgan moddadan chiqayotgan yorug’lik intensivligi 
α
- yutilish 
koeffisenti bo’lib, yorug’lik to’lqin uzunligi modda kimyoviy tarkibiga va modda 
holatiga bog’liq bo’lib, intensivlikka bog’liq bo’lmaydi. 
α
1
=
x
qatlamda intensivlik ye–marta kamayadi, normal sharoitda havo uchun 
α
10
-3
m
-1
, shisha uchun 1m
-1
, metallar uchun 10
6
m
-1 
. 
Har qanday modda yorug’likni tanlab yutish xususiyatiga ega. Masalan, suv 
va suv bug’i infraqizil nurlarni kuchli yutadi. Odatdagi shisha ko’rinadigan 
nurlarni yaxshi o’tkazadi, infraqizil nurlarni ancha zaiflashtiradi, ultrabinafsha 
nurlarni deyarli butunlay yutadi. Tirik o’simliklarning barglari ko’rinuvchi 
spektrning yashil (0,52 < 
λ
< 0,6 mk) va to’q qizil (
λ
> 0,7 mm) sohalaridan 
tashqari butun sohani kuchli yutadi. Bunday yutishga barglardagi pigment, xlorofill 
sabab bo’ladi. 
Yorug’likning yutilishi, uning molekulalar bilan o’zaro ta’siri tufayli sodir 
bo’lgani uchun yorug’likning yutilish qonunini molekulaning ba’zi bir 
xarakteristikalari bilan bog’lash mumkin. 
n
– molekula konsentrasiyasi, 
σ
- 
molekula yutilishining effektiv kesimi. 
U holda I = I
o
e
-
nx
σ
(8.19) 
yoki 
I = I
o
e
x
χ
−
(8.20) 
(8.19), (8.20) formulalar Buger – Lambert –Beyer qonunini ifodalaydi. 
Na
n
C
=
- molyar konsentrasiya,
χ
= 
C
α
– yutilishining tabiiy molyar 
ko’rsatkichi.
cx
o
e
I
I
α
−
=
(8.21) 
χ
– yutilishning molyar ko’rsatkichi
PDF created with pdfFactory Pro trial version 
www.pdffactory.com

---

168
o
I
 
I
=
τ
(8.22) 
Shaffof moddalari yorug’likni o’tkazish koeffisiyenti (8.22) formula bilan 
ifodalanadi.
D=lg
I
I
0
= 
Cx
α
3
,
2
1
(8.23) 
O’tkazish koeffisiyentining teskari qiymatining o’nli logarifmiga eritmaning 
optik zichligi deyiladi. 
Buger – Lamber – Beyer qonuniga asoslanib buyalgan eritmalarda modda 
konsentrasiyasini aniqlashning bir qator fotometrik usullari mavjud. 
Modda orqali yorug’lik oqimi o’tganda bir qism modda atomlari tomonidan 
ushlanib qolinadi va yorug’lik oqimi intensivligi kamayadi. Fotonni ushlab qolish 
fotoeffekt vaqtida yoki elektronlarning atomdagi yuqoriroq energetik holatlarga 
o’tishida yuz berishi mumkin.
Fotokimyoviy reaksiya deb, yorug’lik ta’sirida bo’ladigan reaksiyalarga 
aytiladi. Bu holda foton ta’sirida molekula uyg’onadi yoki ionlashadi. Har qanday 
reaksiyadagi kabi fotokimyoviy reaksiya vaqtida ham fotonlar tashqi elektron 
qobiqlardagi elektronlar bilan ta’sirlashadi. Yutilgan energiya miqdori nurlanish 
tezligiga to’g’ri proporsional bo’ladi. Bu fotokimyoviy reaksiyaning asosini tashkil 
qiladi va Bunzen – Rasko qonuni deyiladi: 
2
2
1
1